Ons Erfdeel. Jaargang 34

Dirk Ayelt Kooimans roman van zoon en vader

Literatuur kan nieuwswaarde hebben en moet dus in onze nononsense tijd, als het maar even mogelijk is, meedoen in de commerciële media. Zo meldde het weekblad Vrij Nederland op het omslag ‘de come-back van Dirk Ayelt Kooiman’ naar aanleiding van diens roman De afwezige. Als de lezer nieuwsgierig het blad openslaat, wordt er in de ‘lead’ weliswaar niet gesproken van een come-back, maar wel van ‘tien jaar zwijgen’. De recensent, die bijzonder over de roman te spreken is, heeft het gewoon over ‘na vele jaren afwezigheid terug in de literatuur’.

Acht jaar - geen tien - zijn verstreken sinds Kooimans vorige boek, Montyn, verscheen. Dat is inderdaad lang wachten voor de lezer die hem wil blijven volgen, maar weggeweest is Kooiman nooit. Hij redigeerde het tijdschrift De Revisor, was regelmatig in het nieuws als de maker van filmscenario's en auteur van het onder scholieren immens populaire Montyn. Het valt dus allemaal erg mee, die come-back.

In een andere bespreking wordt daarentegen niet van een comeback, maar van min of meer een herdruk gesproken. Volgens de recensente die in het NRC/Handelsblad over De afwezige schreef, is de roman namelijk al grotendeels in de jaren zeventig verschenen. Vrijwel driekwart stond als ‘De onbekende’ al in 1973 in de verhalenbundel Souvenirs (het colophon van de uitgever heeft het over een kwart). Bovendien verscheen ruim een jaar geleden het slotdeel in het tijdschrift De Revisor. Recycling, dus. Ondanks deze bezwaren is overigens deze recensent eveneens over Kooimans laatste product te spreken.

Laten we ons op het boek zelf concentreren. De afwezige is een uitstekende roman die sterk aansluit bij Een romance en De grote stilte. Boeken uit het begin van Kooimans carrière waarin hij speelde met constructie, vertellersstandpunten en waarnemingen. In vrijwel geen enkel opzicht lijkt De afwezige op het nogal traditionele Montyn, een documentaire roman over oorlog en geweld die, zoals gezegd, erg populair is onder scholieren en bij de verschijning uiterst positieve kritieken kreeg. Vooral van critici die Kooimans vorige werk te steriel vonden, merkwaardig genoeg bevonden zich in deze categorie veel Vlamingen.

Kooiman heeft De afwezige opgebouwd uit twee delen. Eerst beschrijft hij hoe een ik-figuur zich zijn jeugd herinnert, geconcentreerd rond een aantal thema's die sterk met elkaar verbonden zijn. Het onvermogen van de jongen om te ‘deugen’ en de relatie tot zijn vader springen er het meest uit. Hij heeft problemen op de middelbare school, voor baantjes is hij te onhandig en hij zakt voor zijn staatsexamen. Ten opzichte van zijn omgeving staat hij geïsoleerd. Zijn broers en zussen zijn veel ouder dan hij, leeftijdsgenoten zien hem als een buitenstaander. Een oudere vriend die hij achteraf als zijn geestelijk vader zou beschouwen overlijdt. Door de geschiedenis van de ambachten en ongelukken heen loopt de ziekte van de ‘biologische’ vader. Tot ook deze man sterft.

Die vader, maatschappelijk geslaagd

[p. 430]

Dirk Ayelt Kooiman (^o1946) (Foto L. Sluiter).

als hoogleraar en predikant, is in veel opzichten een tegenpool van de zoon. Bovendien is het leeftijdsverschil tussen beiden veel groter dan gebruikelijk (de jongen was een nakomertje). Toch verklaren deze verschillen niet geheel waarom de jongen en hij steeds een omtrekkende beweging om elkaar maken en waarom ze dat tot de dood van de vader zouden blijven doen. Het lijkt alsof het onvermogen van de zoon om maatschappelijke prestaties te leveren, parallel loopt met het onvermogen om met zijn vader te communiceren. Hij is dom noch contactgestoord, maar laat allerlei prestaties achterwege uit een soort verlammende blaseeheid: hij heeft het gevoel dat hij alles best zou kunnen, als hij maar zou beslissen om het te doen.

Dit soort overwegingen spelen zich regelmatig af in het hoofd van de verteller en de manier waarop Kooiman tussen de waarnemingen van zijn oudere en jongere incarnatie heenpendelt is bijzonder in het balanceren tussen afstand en betrokkenheid. Simpel, afstandelijk, indirect en fragmentarisch zet Kooiman zijn verhaal neer. De functionele anekdotes die het vertelde symboliseren zijn vaak niet zonder humor. Vooral het verhaal waarin de onhandige jongen een filmspoel laat doldraaien zodat hij een heel negatief verspeelt. ‘De daaropvolgende week bleven de Nederlandse bioscopen verstoken van het toen nog traditionele weekjournaal’.

Het tweede deel van De afwezige, dat twintig jaar na de dood van de vader speelt, lijkt wat ernstiger en minder afstandelijk. Paradoxaal genoeg in de derde persoon, waarmee Kooiman laat zien dat de eerste persoon op zichzelf niet een grotere betrokkenheid hoeft uit te drukken. De verteller beschrijft hoe ook het laatste contact geen toenadering tussen de jongen en zijn vader heeft gebracht. De situatie die deze herinneringen oproept, geeft daar alle aanleiding toe: in de Amsterdamse Nieuwe Kerk wordt een herdenkingsdienst gehouden voor een ‘voormalig socialistisch voorman’. Dit wekt associaties met de herdenkingsdienst voor de vader van de hoofdfiguur. Uiteraard passeert ook een serie herinneringen aan de socialistische voorman de revue. Om te beginnen uit de jaren zestig, toen de verteller elk jaar drie maanden met hem in de auto naar Den Haag werd vervoerd. Hij had een vakantiebaantje bij de fractie van diens partij. Nooit voerden ze een gesprek. Maar anders dan zijn vader heeft hij de man later wel persoonlijker en emotioneler leren kennen. Zoals bij diens reactie op de dood van de schoonzuster van de hoofdfiguur. Ook over de politicus dist Kooiman een aantal functionele anekdotes op.

Zeer aannemelijk, voelbaar bijna, weet Kooiman te maken dat er met de dood van de socialistische voorman een nieuwe fase in het leven van zijn hoofdpersoon is ingetreden: het vaderloze tijdperk.

Gaat dat niet over Joop den Uyl, denkt een lezer die op zoek is naar autobiografische details. Natuurlijk verwijst Kooiman naar deze overleden politicus, maar wordt De afwezige er interessanter door? En is de informatie relevant dat de oudere vriend die in de jaren zestig stierf, verwijst naar de ‘informele’ schilder Wim de Haan, en de vader tenslotte naar professor dr. G.C. Kooiman? Nauwelijks, want niet voor niets gebruikt Kooiman geen achternamen en bijna geen voornamen.

Als men dan toch zo graag iets met De afwezige wil vergelijken, lijkt het me literair gezien een stuk interessanter om het boek te bekijken dat in 1979 uitkwam ter gelegenheid van Den Uyls zestigste verjaardag: Ministerraad 1989. Het derde kabinet-Den Uyl vergadert. In het collectief ‘Schrijvers voor Den Uyl’, twintig in totaal, is Kooiman met Hugo Brandt Corstius de enige literaire auteur tussen alle politici, journalisten en vrienden. Kooiman wordt samen met zijn broer als auteur genoemd (de echtgenoot van het schoonzusje). Omdat het boek grotendeels uit pastiches op (ministeriële) nota's, verslagen, brieven of

[p. 431]

journalistieke stukken bestaat, is het moeilijk om Kooimans stijl en aanpak te traceren. Ik gok op de ‘Observaties van een huisbewaarder’, maar het zou aardig zijn als iemand eens precies zou uitzoeken wat de bijdrage van Kooiman is geweest.

Een te grote aandacht voor autobiografische details kan het zicht ontnemen op het centrale gegeven van het boek: de verhouding tussen zoon en vader. Dat de schilder en later de politicus vervangende vaders zijn geweest, lijkt me een veel te simpele verklaring. De biologische vader blijft immers de belangrijkste antagonist van de verteller, hij is de ‘afwezige’ naar wie de titel verwijst.

Dat zien we in een cruciale scène die de hoofdfiguur zich tijdens de herdenkingsdienst herinnert. Toen hij zijn ouders de dood van de oudere vriend kwam melden, wist zijn vader zich op dat moment geen raad met zijn houding. Een emotionele ervaring die misschien schokkender was dan de dood van de vriend.

Wel zorgt het optreden van autobiografische elementen in de roman dat De afwezige in één opzicht verschilt van de reeds genoemde boeken uit de jaren zeventig en daarin toch enigszins verwant is aan het uiterst biografische Montyn.

Laten we nog even terugkomen op de beschuldiging van ‘recycling’. Wat de NRC niet vermeldde is dat ‘De onbekende’ in 1979 ook in de verzamelbundel Niets gebeurt werd opgenomen en dat het fragment over de doldraaiende filmspoelen een jaar later bovendien in Kooimans bundel Carrière stond. Is dat niet teveel van het goede, heeft de Kooiman-liefhebber niet een groot deel van De afwezige al in de kast staan? Je zou daar tegenin kunnen brengen dat de stukjes nu iets anders zijn geordend, beter ook. Waarom zou een auteur niet een herschreven versie van zijn werk publiceren?

Dat het slotdeel al in het tijdschrift De Revisor te lezen viel, is al helemaal geen bezwaar: literatuur van dit niveau vindt zijn definitieve bestemming nu eenmaal in een boek.

Het sterkste argument ten gunste van dit boek is echter dat de combinatie van de twee delen - het oude, lichtelijk herschreven, en het nieuwe - bij de lezer een gevoel achterlaat alsof het nooit anders is geweest. Die combinatie reduceert de vroegere versies tot voorstudies.

De afwezige is een boek dat er altijd al was.

August Hans den Boef
dirk ayelt kooiman, De afwezige, Uitgeverij De Harmonie, Amsterdam, 1990, 130 p.