Ons Erfdeel. Jaargang 34

Particuliere steun voor de Nederlandse cultuur. Vijftig jaar Prins Bernhard Fonds

‘In Nederland is iets gaande, waaraan men niet dan tot eigen schade voorbij gaat; het weet de wereld iets te bieden; het steekt in verschillende opzichten boven ons uit; [...] zijn stem in de wereld dient beluisterd te worden en; het teert niet enkel op ouden roem; het leeft en streeft verder’. Met deze lovende woorden zou de Europese, ja de mondiale volkerengemeenschap over de Nederlandse culturele prestaties behoren te spreken. Toegegeven, het was een betrekkelijk kleine natie die macht en rijkdom van een voorbije Gouden Eeuw teloor zag gaan. Nederland beschikte echter nog steeds over ‘een cultuurrijkdom die het een elders niet bereikten adel verleent’. Het is daarom van het hoogste belang dat het land deze rijkdom koestert en stimuleert. Innerlijke beschaving en een rijk geestesleven zijn immers de factoren die beslissen over behoud of verval in een mondiale strijd tussen nationale culturen.

Dit wat militant geformuleerde culturele streven is niet geventileerd tijdens een recent gehouden congres waarin met enige bezorgdheid over de culturele repercussies van de Europese eenwording van gedachten werd gewisseld. Nee, de aangehaalde woorden zijn gesproken door de Leidse jurist prof. dr. R.P. Cleveringa toen deze zich in juni 1946 via de radio tot de Nederlandse bevolking richtte om steun te vragen voor het Prins Bernhard Fonds. Cleveringa, die in het eerste oorlogsjaar bekendheid had verworven door zijn moedige protest tegen het ontslag van joodse hoogleraren, was nu voorzitter geworden van dit strijdfonds voor ‘culturele en geestelijke weerbaarheid’. De doelstelling van dit Prins Bernhard Fonds is typerend voor de bezorgde stemming na de bevrijding.

De combinatie van verontrusting en strijdvaardigheid was echter ook een erfenis uit het verleden. Het fonds was op 10 au-

[p. 304]

gustus 1940 in Londen opgericht om met geldinzamelingen de Nederlandse bijdrage aan de geallieerde oorlogsvoering te versterken. Dit ‘Spitfire Fonds’ was een particulier initiatief dat ruim twintig miljoen gulden bijeenbracht, waarmee ondermeer 100 Spitfires, tientallen bommenwerpers, een torpedojager en ander oorlogsmaterieel werd aangeschaft voor de Britse en Nederlandse krijgsmacht. De collectes onder Nederlanders over de gehele wereld waren tevens een kristallisatiepunt voor nationale gevoelens. Na de val van Nederlands-Indië, waaruit meer dan negentig procent van de ingezamelde gelden afkomstig was, leidde het fonds een sluimerend bestaan. In 1946 werd het heropgericht met een culturele doelstelling. Het denkbeeld voor deze transformatie was ingegeven door het Nationaal Instituut, een curieuze organisatie die in de illegaliteit wortelde en sedert eind 1945 onder voorzitterschap van Prins Bernhard stond. Deze ‘Centrale organisatie tot verdieping van het nationaal bewustzijn en tot versterking van de nationale saamhorigheid’ vertoonde een opvallende personele en ideële verwantschap met het vooroorlogse ‘volkseenheidsstreven’. Veel stafleden waren afkomstig uit de sfeer van volksopvoeding en jeugdbeweging waar ook het eenheidsstreven sterk leefde. Mr. dr. J. in 't Veld die voor de oorlog als sociaal-democratische burgemeester actief was in de Nederlandse Gemeenschap, werd na de bevrijding de eerste voorzitter van het Nationaal Instituut. Ook speelde Anton van Duinkeren een actieve rol in het Instituut.

Het Nationaal Instituut kan beschouwd worden als de culturele pendant van de Nederlandse Volksbeweging, de doorbraakorganisatie waarvan opkomst en verval zich vrijwel gelijktijdig voltrokken. Het Instituut streefde naar een soort culturele doorbraak in de levensbeschouwelijke en geografisch verdeelde Nederlandse samenleving door het nationaal erfgoed te benadrukken dat de maatschappelijke scheidslijnen overspande. Cultuur werd zo een middel om een nationaal ideaal te verwezenlijken. Het streven naar versterking van het nationaal bewustzijn was daarnaast gericht tegen buitenlandse culturele invloeden. Het Instituut wilde de volksmuziek, volksdans, lekenspel en andere kunstzinnige uitingen van vaderlandse bodem verdedigen tegen het oppervlakkige vermaak van over de grenzen. Interessant is dat bij de afbakening van de nationale cultuur de taalgemeenschap met Vlaanderen en de ‘stamverwanten’ in Zuid-Afrika vanaf het begin een plaats werd toegekend. De Nederlands-Vlaamse Vereniging Noord en Zuid en de Zuid-Afrika Vereniging behoorden tot de instellingen die in het Instituut waren vertegenwoordigd.

Het Nationaal Instituut was geen succes. Het wierp zich op de organisatie en regulering van herdenkingen en de oprichting van monumenten en bemoeide zich via het ‘Entertainment Committee’ met het vermaak van Canadese militairen. De overige activiteiten op cultureel terrein waren dermate verbrokkeld en ongecoördineerd dat het Instituut nimmer een voet aan de grond kreeg. De dwangmatige pogingen tot ‘culturele ordening’ stuitten hiervoor teveel op de verzuilde autonomie op geestelijk gebied. Begin 1947 moest het Instituut definitief de deuren sluiten. Als laatste redmiddel was vanuit het noodlijdende Nationaal Instituut het plan gelanceerd om het Londense Prins Bernhard Fonds nieuwe leven in te blazen als ‘Fonds voor Geestelijke Weerbaarheid’.

Het fonds stelde zich sedert 1946 ten doel ‘de zelfwerkzaamheid van het Nederlandse volk op het gebied van wetenschap, kunst en cultuur in het algemeen’ te bevorderen. Het fonds deed dit door financiële steun te verlenen aan personen en organisaties die culturele initiatieven aan de dag legden. Het fonds streefde er naar de ‘plaatselijke massa cultureel actief te maken’. Hierbij hadden vooral de Anjerfondsen, die in 1947 in alle provincies en de drie grote steden werden opgericht, een taak. In later jaren riep het fonds een aantal prestigieuze culturele prijzen in het leven, waaronder de in 1950 ingestelde Zil-

[p. 305]

veren Anjer die jaarlijks door prins Bernhard wordt uitgereikt.

Evenals het Nationaal Instituut plaatste het Prins Bernhard Fonds zijn culturele activiteiten tegen een sombere cultuurpessimistische achtergrond. Het waarschuwde dat de Nederlandse culturele identiteit door de krachtige nationale culturen van grote mogendheden werd bedreigd. Deze oppervlakkige en commerciële massacultuur uit het buitenland dreigde authentieke vaderlandse culturele uitingen te verdringen. Vooral de door het moderniseringsproces ontstane ‘ongrijpbare massa’ zou de verleiding van deze passieve, consumptieve verleidingen niet kunnen weerstaan. Om die reden stelde het Prins Bernhard Fonds zich ten doel de geestelijke weerbaarheid van de bevolking te vergroten door de ‘culturele zelfwerkzaamheid’ te bevorderen. Tal van vooraanstaande Nederlanders gaven hun steun aan dit streven.

Het Prins Bernhard Fonds wilde ook na de heroprichting in 1946 onafhankelijk van de overheid zijn en volledig steunen op de ‘geconcentreerde culturele offervaardigheid van het Nederlandse volk’. De hoop was daarbij aanvankelijk gericht op de Anjercollectes die het jaarlijks op de verjaardag van prins Bernhard hield en op ambitieuze plannen om het bedrijfsleven om te smeden tot het ‘Nieuwe Maecenaat’. Het fonds kreeg echter pas een stevige financiële basis toen het een aandeel verwierf in de opbrengst van de verschillende officiële kansspelen, de voetbaltoto in 1960, de banken giroloterij in 1970 en de Lotto in 1975. De laatste jaren streeft het fonds er weer naar deze vaste inkomsten aan te vullen met vrijwillige giften van particuliere donateurs en vermogende Nederlanders.

Na de ideologische jaren vijftig maakten de ideeën en plannen plaats voor een veel pragmatischer houding die ook in het subsidiebeleid, dat steeds meer volgens vaste richtlijnen gestroomlijnd werd, tot uitdrukking kwam. Al in de beginjaren trad een taakverdeling op waarbij het moederfonds zich vooral op de terreinen Wetenschap en Kunst toelegde en de plaatselijke Anjerfondsen zich op de sectoren Volksopvoeding en Jeugdzaken concentreerden. In 1956 ging het fonds samenwerken met de Europese Culturele Stichting en rekende het ook de ‘bevordering van cultuur in algemeen Europees verband’ tot zijn doelstelling. Vanaf 1960 werden ook monumentenzorg en natuurbehoud gesteund, hoewel vooral na 1975 substantiële bedragen naar deze sectoren gingen. In de jaren zeventig verbreedde het fonds zijn belangstelling tot culturele experimenten en eigentijdse kunstuitingen.

Door dit pragmatisme kwam het Prins Bernhard Fonds weliswaar verder van de oorspronkelijke doelstelling, maar tegelijk dichter bij de cultuur te staan. In de beginjaren hanteerde het fonds een instrumenteel cultuurbegrip dat ten dienste van de vrijheid en de nationale eenheid stond. Na de jaren vijfig speelden publicitaire motieven en de wens greep te houden op de kansspelgelden een veel belangrijker rol bij de verbreding van de doelstelling dan dergelijke inhoudelijke overwegingen. In de jaren tachtig is het fonds zich steeds meer gaan richten op culturele uitingen van een kwalitatief hoogwaardig niveau, waarmee esthetische overwegingen een groter belang kregen. Het subsidiebeleid van het fonds kenmerkt zich tegenwoordig veeleer door de behoefte een actieve rol te spelen in het culturele leven. De beleidsvrijheid die het daarbij wil behouden, wordt tot uitdrukking gebracht in de spontane vaagheid van de leuze uit het jubileumjaar. Het gaat het fonds al lang niet meer om bevordering van de Nederlandse zaak, maar om ‘cultuur die je lief is’. En wie zal het daarmee oneens willen zijn?

J. Verheul

Dit artikel is gebaseerd op J. Verheul, Nederlandse cultuur en particulier initiatief. Oorsprong en ontwikkeling van het Prins Bernhard Fonds en het Nationaal Instituut, 1940-1990 (Utrecht, 1990). Zes hoofdstukken uit dit proefschrift zijn gepubliceerd in het jubileumboek van het fonds dat bij De Walburg Pers is verschenen: J. Verheul en J.J. Dankers, Tot stand gekomen met steun van... Vijftig jaar Prins Bernhard Fonds, Zutphen, 1990.