Ons Erfdeel. Jaargang 34

Frederik van Eeden en Tolstoj

In de vakliteratuur wordt vaak gewezen op de invloed van Tolstoj op F. van Eeden, maar nergens wordt de aard van die invloed onderzocht. Rudolf Jans heeft een hoofdstuk aan Van Eeden en Tolstoj besteed, maar hij spreekt veel meer over de roman van Jhr. Nico van Suchtelen, Quia Absurdum, en diens Tolstojaanse figuur Odo dan over de werkelijke aanknopingspunten tussen Van Eeden en Tolstoj. Wel beweert hij ‘Er is hier meer een merkwaardige parallel dan een op napraten berustende overeenkomst’ (Jans, p. 48). Jans heeft gelijk wanneer hij spreekt over hun ethische houding: dat is het eerste punt van overeenkomst. Van Eeden geeft altijd de voorkeur aan ethiek boven esthetiek. Hij is van mening dat de kunst altijd een morele taak heeft, een soort sociale verantwoordelijkheid draagt. Van Eeden en Tolstoj willen beiden een maatschappij-mens zijn. Dit blijkt uit hun ideeën over de maatschappij en de noodzakelijke veranderingen daarin. Tolstoj geeft aan de lichamelijke arbeid een grote ethische waarde. Hij denkt dat een mogelijke oplossing van de sociale problemen in het toenmalige Rusland uit een evenredige verdeling van het werk tussen landeigenaars en de boeren moet komen. Daarom heeft hij zoveel hereboeren uitgebeeld in zijn romans. Een dergelijk standpunt vinden we ook in Van Eedens experiment, Walden. Ook hun vlucht voor de positivistische wetenschap en voor de officiële kerken in hun land en het koketteren met het boedhisme zijn gemeenschappelijke kenmerken.

Jans probeert parallellen te vinden in De kleine Johannes (1886-1906) en Tolstojs trilogie, Djetstvo (1852), Otrotsestvo (1854), en Joenostj (1857). Hij vindt daarin ‘dezelfde neiging om te mijmeren over eigen jeugd en jongelingsjaren’ (Jans, p. 49), maar voegt er snel aan toe dat in 1885 Tolstoj in Nederland nog niet meetelde. In 1885 misschien nog niet, maar wel in 1888. Uit dit jaar dateert namelijk Van Eedens dagboeknotitie over Tolstojs Anna Karenina. Jans komt tot de volgende conclusie: ‘Wel kunnen wij toegeven dat Tolstojs invloed bij hem vooral van ethische aard bleef, en dat er van een literaire invloed, zoals bij

[p. 300]

Couperus en Streuvels, geen sprake was’ (Jans, pp. 49-50). Deze bewering wil ik hier weerleggen.

Ten eerste is er een opvallende gelijkenis in hun opvatting over de gevaarlijke invloed van muziek. Die gelijkenis werd door Van Eeden zelf ontdekt: ‘Ik vond overeenstemming tusschen hetgeen ik over muziek schreef, over de weinig ethische werking van de beste muziek, en wat Tolstoj en Lady Welby er over zeiden. Tolstoj in de Kreutzersonate. Muziek veredelt niet, ook de beste niet. Zij is uiting van het edelste, maar heeft geen levende kracht. Ze schept geen ethische sfeer, doet niet handelen. Ze sleept mede, bekoort, doet genieten, - maar verdooft en maakt indolent. Menschen die gestadig in muziek leven gaan ethisch, dus in levenskracht, achteruit’ (Van Eeden, p. 1147).

Deze houding tegenover de muziek was vrij algemeen rond de eeuwwisseling. Muziek symboliseert in het algemeen niet geoorloofde relaties, het terrein van het instinctieve, van het onderbewuste, van het niet rationeel controleerbare. Muziek staat tegenover alles wat tot de rationele-verlichte traditie van de burgerij behoort.

Als we de roman Van de koele meren des doods bekijken, vinden we een dergelijke functie van de muziek terug. Muziek verschijnt in het begin op de plaatsen die een negatieve rol in het leven van de hoofdfiguur Hedwig spelen.

Ten tweede is er de uitbeelding van de hogere klassen in hun verhouding met de lagere klassen. In Van de koele meren... en in de Opstanding is er sprake van een soort gewetenswroeging van de bezittende klasse tegenover de uitgebuite lagen van de maatschappij. Die morele gewetenswroeging staat ook centraal in de romans van Tolstoj (Anna Karenina, Oorlog en Vrede). Terwijl Van Eeden probeerde de verwrongen verhoudingen van een burgerlijke maatschappij te onthullen door middel van de tegenstelling tussen de vervreemde, stedelijke levenswijze en de landelijke, eenvoudige, lichamelijke boerenarbeid, registreerde Tolstoj de problemen van een feodale, agrarische maatschappij. Er is ook een grondig verschil tussen Hedwig en de helden van Tolstoj. Hedwig is geen intellectuele held, ze wordt door haar emoties geleid. De helden van Tolstoj daarentegen zijn altijd bewuste mensen, eerst analyseren ze theoretisch hun situatie en vervolgens besluiten ze hun leven te veranderen. Bij beide schrijvers leiden de wegen van de figuren van een lui, gecompromitteerd leven naar een landelijk, gemeenschappelijk en gezond leven.

Ten derde is er bij beide schrijvers een sterk geloof aanwezig in de kracht van de intellectuele overtuiging. Hedwigs leven verandert onder de invloed van haar gesprekken met Joob, terwijl men ook bij Tolstoj lange conversaties aantreft, bijvoorbeeld in Oorlog en Vrede tussen Pierre Bezuhov en Andrej Bolkonskij.

Ook stilistisch zijn er heel wat overeenkomsten. Hun schrijfwijze wordt gekenmerkt door het realistische gebruik van details. De minutieuze beschrijving is een typisch 19de-eeuwse manier van uitbeelding en toont een soort emotionele gehechtheid van de auteur aan zijn onderwerp. De gedetailleerde milieuweergave schept een authentieke sfeer. Het is een teken van de ingewijdheid van de auteur. De verhouding van de schrijvers tot deze sfeer is ambivalent: op de een of andere manier horen ze erbij, maar tegelijkertijd drukken ze hun verzet daartegen uit. Maar dat verzet blijft verborgen in de tekst, het wordt meestal niet ronduit gezegd. De minutieuze beschrijvingen hebben dus niet alleen een uitbeeldende functie maar ook een onthullende.

Bahtin (Bahtin, 1976) vergelijkt deze twee functies bij Tolstoj: hij stelt twee scenes naast elkaar waarin Oblonski resp. Njehljudov ontwaken. Het ontwaken van Oblonski wordt alleen maar uitbeeldend beschreven, terwijl het ontwaken van Njehljudov een kritische, onthullende ondertoon heeft door een paar woorden over de vermoeide Maslowa. Door het contrast in de tweede episode krijgt de lezer een beeld van de verborgen maatschappij-kritiek van de schrijver. Bij Van Eeden zien we een soortgelijke ontwikkeling ten opzichte van de uitbeelding: aan het begin van Van de

[p. 301]

koele meren... genieten we van zijn dichterlijke beschrijvingen, maar langzamerhand verschijnt hier en daar een disharmonisch element in de beschrijvingen: het aantal van deze elementen neemt voortdurend toe. Deze disharmonische elementen hebben zo'n kritische, onthullende functie. Bijvoorbeeld: ‘Dan de glorie van het binnenkomen na de maaltijd, in een tover van licht, bloemen en kristal, in de tot een schitterzaal herschapen saaie staatsiekamer’ (Van Eeden, p. 8).

Een woord, saai, vernietigt de illusie van grootheid en elegantie en het wordt een van de meest gebruikte en ook van de meest onheilsspellende woorden.

In Van de koele meren... worden bepaalde figuren in een negatief licht geplaatst door hun gemeenschappelijke eigenschappen. Een leraar van Hedwig, haar godsdienstleraar, de juffrouw, de twee oude mensen in de knopenwinkel, hebben allemaal bedorven tanden en een slechte adem. Het is een symbool van morele ontaarding, van de ondergang van menselijke waarden. Zo'n eigenschap schept een zichtbare lijn tussen deze figuren. Dit is een zeer subtiele manier van karakterisering en kritiek. Er zijn talloze voorbeelden van deze werkwijze bij beide schrijvers.

We kunnen niet met zekerheid zeggen in hoeverre de invloed van Tolstoj op Van Eeden bewust genoemd kan worden. We kunnen veel meer spreken van een gelijke geestesgesteldheid, van een gelijk sociaal engagement en belangstelling voor maatschappelijke problemen die in de experimenten van beide schrijvers verwezenlijkt worden. Er zijn ook bepaalde aanknopingspunten van artistieke aard: de minutieuze beschrijven met uitbeeldende en onthullende functie.

Deze ‘onbewijsbare’ analogieën zijn soms meer relevant dan welke filologische overeenkomsten ook.

Judit Gera / Boedapest

Bibliografie:

bahtin, m.m. (1976), Lev Tolsztoj, Feltáma dás, in A szó esztétikája, Gondolat, Budapest.

f. van eeden, Dagboek I-IV, Tjeenk-Willink NV, Culemborg, 1971.

f. van eeden, Van de koele meren des doods, Em. Querido, Amsterdam, 1983.

r. jans, Tolstoi in Nederland, Paul Brand NV, Bussum, 1952.

l.n. tolstoj, Anna Karenina, Vert. Wils Huisman, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1965.