Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 296]

Nederlandse taal- en cultuurpolitiek

Nederlandse taal- en cultuur in het Buitenland

M. Nijhoff Prijs 1991 voor Per Holmer

Op 25 januari 1991 werd in Den Haag de Martinus Nijhoff Prijs 1991 toegekend aan de Zweed Per Holmer voor zijn vertalingen van moderne Nederlandse literatuur in het Zweeds.

De Martinus Nijhoff Prijs is in 1953 door het Prins Bernhard Fonds, Cultuurfonds voor Nederland, ingesteld ter bekroning van uitzonderlijke vertalingen van poëzie, dramatisch werk of verhalend en beschouwend proza.

Hieronder publiceren wij het Juryrapport en het dankwoord van de laureaat.

Juryrapport Per Holmer

Schrijvers willen gelezen worden. Ook de Nederlandse, zoals ze hun publiek enkele jaren geleden lieten weten met een leus die te onparlementair is om hier te herhalen. Maar wie schrijft in het Nederlands bereikt doorgaans alleen Nederlandstaligen en zal er vrede mee moeten hebben dat zijn werk op pakweg drie uur autorijden afstand van zijn woonplaats ontoegankelijk is.

Dat is niet alleen sneu voor de betrokken schrijvers, het lijkt ons ook een gemis voor al diegenen die op drie uur rijden en verder van ons wonen; toen in een interview met een Spaans blad aan Cees Nooteboom werd gevraagd naar de auteurs door wie hij zich beïnvloed achtte, zei hij onder meer: ‘... enkele Nederlandse dichters die voor u altijd onbekend zullen blijven omdat de wereld, tot eigen schade en schande, koppig weigert Nederlands te leren’. Elders noemt hij ‘... de dichter Slauerhoff, die jullie nooit zullen kunnen lezen omdat onze taal een geheimtaal is... Jammer voor jullie’.

Gelukkig is Nooteboom te somber als hij suggereert dat al hetgeen er geschreven wordt in de geheimtaal van de Rijndelta gedoemd is onopgemerkt te blijven in de rest van de wereld. Die geheimtaal blijkt namelijk vertaalbaar. Anno 1991 ligt er van Oost-Europa tot Amerika en van het Middellandse-Zee-gebied tot Scandinavië werk van Nederlande auteurs in de boekhandel, en dat het daar ligt is de verdienste van een klein gezelschap toegewijde mensen die hun vertaalkunsten inzetten om Nederlandse schrijvers buiten hun moedertaalgebied leesbaar te maken. Eén van die mensen is Per Holmer.

Per Holmer is zelf schrijver. In de jaren zeventig debuteerde hij met de roman Drängen i Klara (De knecht in Klara), waarin de hoofdpersoon een jonge postbode is. Holmer zal zich moeiteloos in zijn held hebben kunnen inleven, want hij werkte in die tijd zelf als postbode. Zijn roman, zijn beroep en zijn afkomst leverden hem in de kritiek het predikaat ‘arbeidersauteur’ op. De vermeende ‘arbeidersauteur’ voelde zich niet gelukkig met het hokje dat hem was toegewezen, en toen hij besloot zijn horizon te verruimen, stuitte hij onder meer op Louis Paul Boon en de Zweedse vertaling van diens Kapellekensbaan.

Die vertaling was van de hand van mevrouw Ingrid Wikén Bonde die twaalf jaar geleden, in 1979, hier in deze zaal was om de Nijhoffprijs in ontvangst te nemen. De neerlandica Wikén Bonde zei bij die gelegenheid onder andere het volgende:

‘Ik ben ervan overtuigd dat een Zweedse neerlandistiek haar nuttigste bijdrage tot cultureel begrip tussen Zweden en Nederland niet in de eerste plaats zal leveren door proefschriften over laten we zeggen “de metriek van hebban olla vogala nestas hagunnan”, maar door onder andere te proberen eventuele vertaaltalenten op te vangen, op te leiden en aan te moedigen’.

Voor de schrijver Holmer was De Kapellekensbaan een openbaring; hij besloot Nederlands te leren, overigens niet aan het instituut van mevrouw Wikén Bonde -

[p. 297]

zo mooi rond sluit de cirkel vanavond niet - maar als autodidact. In 1979 bezocht hij de Lage Landen voor het eerst, en in de loop van de jaren tachtig maakte hij naam als vertaler van Nederlandstalig werk en als recensent van Zweedse vertalingen uit het Nederlands. In 1984 verscheen van hem Flamländska berättelser, waarin misschien niet iedereen een verwijzing naar onze zuiderburen herkent, maar de titel betekent: Vlaamse verhalen. Naar verluidt werkt Holmer op dit moment aan een roman die zich voor een deel in Amsterdam afspeelt.

Holmer doet veel voor de verspreiding van de Nederlandstalige literatuur in zijn land. Dat zal geen eenvoudig werk zijn, want Nederlanders en Zweden hebben niet veel met elkaar. De jury heeft zich afgevraagd welk imago van Nederland de Zweden nieuwsgierig zou kunnen maken naar onze literatuur. Wat is in Zweden het beeld van Nederland? We hebben eerlijk gezegd geen idee, maar erg spectaculair zal het niet zijn. Waarschijnlijk herkennen de Zweden onze belastingdruk en pornografiewetgeving.

Andersom geldt dat de generatie Nederlanders voor wie het Zweedse wittebrood onvergetelijk is zo langzamerhand plaats maakt voor degenen die bij ‘Zweden’ vooral denken aan het heel wat minder bevrijdende knäckebröd en aan Volvo, de Nobelprijs, Bergman, Pippi Langkous en Abba.

In deze sfeer van betrekkelijke wederzijdse onverschilligheid adviseert Holmer op verzoek Zweedse uitgevers over Nederlandse en Vlaamse literatuur en attendeert hij hen op mogelijk interessant werk, overigens met wisselend resultaat. Zo schrikken de uitgevers tot op dit moment nog terug voor de vertaling en uitgave van Het verdriet van België van Hugo Claus. Misschien dat het succes van Le Chagrin des Belges en, sinds kort, van The Sorrow of Belgium en La pena de Bélgica Holmer zal helpen dit monument ook voor de Zweedse lezer te onthullen.

Per Holmer (^o1951) (Foto Don Titelman).

Holmer is, naast auteur en onbezoldigd cultureel attaché van de Nederlandse ambassade in Zweden, ook vertaler, en in die hoedanigheid huldigen wij hem vanavond. De jury heeft zich bij het vormen van een beeld van Holmers vertaalkwaliteiten moeten verlaten op de rapporten van externe deskundigen, want zelf zijn de leden het Zweeds niet machtig, zoals aan de uitspraak van titels en citaten wel te merken zal zijn.

Uit zijn vertalingen van werk van Hugo Claus, Oek de Jong, Adriaan van Dis, Monika van Paemel, Louis Paul Boon, Frans Kellendonk, Nicolaas Matsier en Bernlef komt Holmer naar voren als een zorgvuldig, betrouwbaar vakman, die zich met grote souplesse en vaardigheid bedient van zijn moedertaal. Zo spreekt een van onze rapporteurs van ‘proza [...] van een zeer hoge kwaliteit met een mooi, kleurrijk taalgebruik, dat goed en vloeiend leest’ en van ‘zelfstandige, stilistisch hoogstaande vertolkingen van de originele tekst’. Wat kunnen de betrokken auteurs en de jury zich nog meer wensen? Wat ze zich nog meer kunnen wensen is dat de vertalingen getrouwe weergaven van het origineel zijn. Dat ze dit zijn blijkt uit alle rapporten van de deskundigen. Zo duidelijk zelfs dat we u geen voorbeelden van pertinente missers kunnen geven. De zorgvuldigheid waarmee Holmer bij zijn vertalingen te werk gaat blijkt onder meer daaruit dat niet alleen de logica van het origineel overeind blijft maar dat ook het ritme wordt gehandhaafd. Bij de vertalingen van rijmpjes en versjes zorgt de vertaler er telkens weer op een creatieve manier voor de verzen ook in het Zweeds uitstekend te laten klinken. Een van de aardigste voorbeelden hiervan is wel de vertaling van ons ‘Twee emmertjes water halen’, dat voorkomt in Monika van Paemels Vermaledijde vaders. Per Holmers ‘Tvä smä hinkar att hämta’ kan op dezelfde melodie in het Zweeds gezongen worden.

Er zijn uiteraard wel aanmerkingen. Zo wordt vrijwel eensluidend geconstateerd dat de vertalingen soms ‘te rijk en te vol’ zijn, iets wat zich vooral wreekt bij de Noordnederlanders Oek de Jong en zijn Cirkel in het gras en Adriaan van Dis en zijn Barbaar in China. De jury heeft wel een vermoeden wat hieraan ten grondslag ligt: de angst onduidelijk te zijn en het verlangen de lezer een eindje te helpen met een extra voegwoord, een verhelderend bijwoord of een sprekender formulering. Het is een trekje dat veel vertalers gemeen hebben, en hoe sympathiek het ook is, hoezeer het ook voor hen pleit in menselijk opzicht, het blijft iets om af te

[p. 298]

leren. Vertalers die de naam vertaler met ere dragen doen overigens hun hele leven niets anders dan bij- en afleren. Gelet op Holmers leeftijd mag men aannemen da hij nog volop in een ontwikkeling zit waar de Nederlandse en de Zweedse literatuur in de toekomst het nodige van mogen verwachten.

De jury vond de tijd rijp Per Holmer te bekronen voor het vertaalwerk dat hij tot dusver heeft verricht en heeft hem daarom unaniem voorgedragen voor de Martinus Nijhoffprijs 1991.

Woord van dank door Per Holmer

Hartelijk bedankt voor deze eervolle en uiterst verrassende prijstoekenning. Al vaker dacht ik: als ik nog tien jaar doorzwoeg en twaalf nieuwe boeken vertaal en als ook dit beschamend verwaarloosde taalgebied eindelijk zijn Nobelprijs krijgt toegekend, dan móét ik gewoon de Nijhoff krijgen. Nu blijkt dat ik er vóór zou komen. Zoiets gebeurt.

Nederland en Vlaanderen: voor de gemiddelde Zweed is dat, merkwaardig genoeg, min of meer een terra incognita. Ik was geen uitzondering. Weliswaar is de prachtige reeks beeldende kunstenaars, van de Vlaamse primitieven tot de COBRA-groep, al sinds jaren goed bekend. Maar daar heb je geen taal of vertaling voor nodig.

Vijftien jaar geleden liet de lijst van vertaalde boeken uit het Nederlands in het Zweeds een - op zijn minst gezegd - zekere willekeur zien. Van poëzie had je alleen twee bloemlezingen, de eerste sterk verouderd, de andere slordig en onrepresentatief. Max Havelaar was ergens rond de eeuwwisseling beknopt en slecht vertaald, later verschenen drie romans van Vestdijk, een vroegtijdig gestaakte aanzet met Hermans in de jaren zestig, Mulisch en Reve met verhalen in een pocket-bloemlezing. Van de Vlamingen enkel een aantal stokoude boeken van Timmermans. Alleen Jan Wolkers was goed vertegenwoordigd en vrij bekend bij ons.

Gelukkig begon rond deze tijd Ingrid Wikén-Bonde, de welverdiende Nijhoff-prijswinnares van 1979, met haar vertaalwerk. En in zekere zin is het dankzij háár dat ik vanavond hier als de bekroonde sta. Ik beschouw mezelf niet als leerling, maar als een navolger van haar saneerwerk.

Mijn eigen weg naar de Lage Landen is kronkelend maar doelbewust en, eenmaal serieus betreden, zonder aarzeling geweest. Aanvankelijk was ik niet meer dan gewoon geïnteresseerd in wat er toe ging in deze moerassige streken met hun vreemde platduitsklinkende taal. Van enige literatuur had ik zo goed als geen woord gelezen. Vestdijk kende ik van naam, misschien ook Multatuli. Wolkers werd al in 1969 vertaald, ik was nogal onder de indruk van Turks fruit geraakt - maar niet meer dan de gewone Zweedse literatuurliefhebber. Een keer, in 1971 als lifter, was ik langs Amsterdam gekomen maar verder koesterde ik gewoon de gangbare Zweedse vooroordelen: de zwarte visie van Nederland als junkieparadijs en een markt waar je van alles kon kopen en verkopen en de witte kleinburgerlijke droom van tulpenvelden en Delftsblauwen tegels.

Vlaanderen daarentegen was, naast Polen, het bloedend hart van Europa, ik had over WOI gelezen en het IJzerfront werd verbeeld in een populaire Zweedse chanson, Het allermooiste lied over de liefde.

Zover was ik veertien jaar geleden toen ik het werk van Louis Paul Boon leerde kennen. Drie van zijn romans, De Kapellekensbaan, Menuet en Mijn kleine oorlog, kwamen in 1976 in het Zweeds uit en als ik die, vooral eerstgenoemde, las was dat letterlijk een openbaring. En dat op ten minste twee manieren: ten eerste had je zijn verteltrant, die een nieuwe richting voor mijn eigen schrijven kon aanwijzen. In die tijd zat ik echt in een impasse verstrikt - bijna manisch was ik op zoek naar draden die me uit een ontoereikende en nogal sociaalrealistische schrijfwijze konden leiden. Boon bleek de draad te zijn. In hoeverre mijn eigen romans door de zijne worden beïnvloed zal ik dankbaar aan het oordeel van iemand anders overlaten.

Unieker is wel het feit dat Boon, en Boon alléén, mij tot het leren

[p. 299]

van het Nederlands heeft aangespoord. Zo is het echt gebeurd: ik ging naar een boekhandel in Stockholm om Teach yourself Dutch te kopen, verwachtend dat ik heel vlug al die onvertaalde boeken van Boon zou kunnen lezen. Het ging, op het nippertje en uiteraard zonder enig gevoel voor de nuances in zijn taalgebruik; met moeite heb ik De bende van Jan de Lichte doorgeworsteld. Aldus was ik - tenminste met één teen - binnen een taalgebied en een literatuur geraakt, waarin spoedig heel wat meer dan Boontje de moeite waard zou blijken. In 1979 ging ik voor 't eerst als een tikkeltje native speaking naar Nederland en Vlaanderen.

Wat er dan volgt behoort tot de geschiedenis, of liever gezegd tot de aparte en separate tak van mijn belletrie die verhalen heet. Wanneer ikzelf geen schrijver was zou ik het nooit aandurven de grote, en soms meesterlijke, literatuur te vertalen. Zonder dit jarenlang zoeken naar de juiste uitdrukkingen van menselijke emoties in het Zweeds zou ik niet meer dan een gewoon lezer zijn. Een tekst op een verantwoorde en juiste manier vertalen is voor mijn gevoel te vergelijken met wat een schrijver doet als hij ingewikkelde gebeurtenissen of subtiele zinnenprikkelingen moet vertolken. Het spreekt dus vanzelf dat ik alleen boeken aanvat die mijn hart, mijn hersens en mijn lichaam na staan. Mijn zuivere taalkennis berust op deze vrij subjectieve factoren. Als gevolg daarvan bestaan er voor mij geen moeilijke boeken, alleen boeken die mij wel of niet aanspreken.

Zou je dus kunnen beweren dat ik een nieuw en zelfgekozen thuis heb gevonden in de Lage landen? Nee, helemaal niet. Ik verlang er niet naar. Ik hou van het vreemd zijn, het grenzen verleggen en het klappen op z'n Nederlands en nog een handvol talen: zoiets lijkt mij bijster noodzakelijk voor elke schrijver - ook als hij niet als vertaler werkzaam is. In ruime zin geldt iets dergelijks voor de Noordnederlandse auteurs die ik vertaalde: J. Bernlef, Oek de jong en Adriaan van Dis. Natuurlijk, die drie zijn heel verschillend t.a.v. stijl, motieven en sentiment, maar hun boeken spelen vaak in het buitenland. Ze zijn mijn nauwkeurig uitgezochte Wahlverwandtschaften.

Natuurlijk kan en moet je niet je wortels en de vanouds vertrouwde plekken geheel ontwijken en negeren. Op dit terrein kwam ik ‘mijne’ Vlamingen - Hugo Claus en Monika van Paemel - tegen. Ik hun beider werk zie ik een gevecht met het verleden én het heden, een steeds opnieuw herhaalde inventarisatie van het verdriet van niet alleen België. Dáármee voel ik me ook verwant, als burger van een land dat grote veranderingen ondergaat, stilaan zijn nationale trauma's ontdekkend wat onhandig een Europese identiteit aan het proeven is.

En zo, tenslotte, ben ik bij wat ik allereerst heb gevonden toen ik mijn mijmeren begon voor dit dankwoordje. Het Nederlandse ‘vertalen’ en ‘vertaler’ klinkt volgens mij nogal klinisch, bijna alsof het om een machine gaat. In het Zweeds zegt men ‘översättare’, dus hetzelfde als overzetter. In de dikke van Dale staat als eerste betekenis van dat woord: ‘iemand die overzet met een vaartuig’. Prachtig, daar heb je het!

Boeken - om een beeld aan de Nederlandse schrijver K. Schippers te ontlenen - zijn geen vissen die op eigen houtje uit hun taalgebied zwemmen. Ze horen immers hoog en droog thuis. Om ze echter te verplaatsen buiten hun verwante kring moet er een veerman, een overzetter klaar staan. Het vertaalwerk is dus een soort varen, ditmaal niet over de dodenrivier Styx, maar op de Babylonische golven die kunstmatige grenzen opwerpen.

Per Holmer