Ons Erfdeel. Jaargang 34

Hoe keek de Hollandse schilder?

De Hollandse schilderkunst uit de zeventiende eeuw is vooral bejubeld vanwege haar realistische karakter. In plaats van engelen en naakte godinnen werden keukenmeiden en gezelschapsdames in hun dagelijkse omgeving weergegeven. Lange tijd beschouwde men het werk van de Hollandse meesters uitsluitend als een spiegel der werkelijkheid. In de tweede helft van deze eeuw wezen enkele kunsthistorici, onder aanvoering van de Utrechtse hoogleraar De Jongh, op de diepere, moraliserende betekenis van deze schijnbaar alledaagse voorstellingen. Met name de emblematische literatuur, die zeer populair was in het zeventiende-eeuwse Holland, bleek een belangrijk hulpmiddel bij het achterhalen van verborgen betekenissen. Zo kan een jongen die zeepbellen blaast duiden op de vergankelijkheid van het aardse bestaan en is het ontvangen van een brief op te vatten als een verwijzing naar de liefde. Men concludeerde dat veel Hollandse schilderijen niet alleen gemaakt werden om het oog te plezieren, maar ook om een wijze les over te dragen: ze waren ter lering en vermaak.

Deze nieuwe kijk op de Hollandse meesters werd door velen overgenomen. Dit leidde in sommige gevallen tot zeer vergaande interpretaties, die echter weinig overtuigend waren. Een reactie kon dan ook niet uitblijven. In 1983 opende Svetlana Alpers de aanval op De Jongh en de zijnen met haar boek The Art of Describing, Dutch Art in the Seventeenth Century. Onlangs verscheen de Nederlandse vertaling onder de titel: De kunst van het kijken.

Waarom de Nederlandse editie niet de voor de hand liggende titel ‘De kunst van het beschrijven’ heeft gekregen, is onduidelijk. De term ‘kijken’ duidt op het waarnemen van de werkelijkheid, terwijl met ‘beschrijven’ juist het vastleggen van de zichtbare wereld wordt bedoeld. Dit laatste beschouwt Alpers als het belangrijkste kenmerk van de Hollandse kunst. Het zoeken naar verborgen betekenissen is volgens haar onjuist, omdat dit uitgaat van de Italiaanse opvatting dat kunst verhalend moet zijn. De Hollandse schilderijen zouden het produkt zijn van een specifiek visuele cultuur, waarbij de wereld werd be-grepen door ernaar te kijken. Door vast te leggen wat hij zag kon de schilder de wereld ‘beschrijven’ en zo kennis van de wereld overdragen aan anderen. Om te bewijzen dat in de Hollandse cultuur de nadruk lag op het visueel waarneembare, verwijst Alpers onder andere naar Constan-

[p. 288]

tijn Huygens' visie op de wereld en de opkomst van de experimentele natuurwetenschappen. Opmerkelijk is dat zij tevens ruime aandacht besteedt aan de opvattingen van buitenlandse grootheden als Kepler en Francis Bacon, waarvan de invloed op de Hollandse cultuur nooit erg groot kan zijn geweest.

Zich baserend op de theorieën van Kepler komt Alpers tot de bewering dat in Holland het schilderij werd opgevat ‘als vervanging van het oog’, terwijl het in Italië gezien werd ‘als object in de wereld’ (p. 70). De Hollandse schilder zou bij het weergeven van wat hij zag zijn eigen persoonlijkheid hebben uitgeschakeld, waardoor een objectief beeld ontstond. De Italiaanse kunstenaar gaf daarentegen een persoonlijke interpretatie van de door hem geobserveerde werkelijkheid.

Als voorbeeld van de Hollandse wijze van weergeven wordt ‘Het gezicht op Delft’ van Johannes Vermeer genoemd. Recent onderzoek heeft echter aangetoond dat dit stadsgezicht geenszins een afdruk van de werkelijkheid is. Uit vergelijking met topografische prenten en tekeningen blijkt dat Vermeer op verschillende punten is afgeweken van de werkelijke situatie om zijn compositie te versterken. Ook veel landschapschilders gingen op een dergelijke wijze te werk. Zij manipuleerden de werkelijkheid om zo tot een voorstelling te komen die visueel aantrekkelijk is en bepaalde gevoelens bij de toeschouwer kan opwekken. Hoewel het op het eerste gezicht lijkt alsof de realiteit is gereproduceerd, gaat het in feite om een beeld van de werkelijkheid dat naar eigen inzicht is aangepast. Een dergelijke werkwijze komt niet overeen met opmerkingen van Alpers als ‘de nadruk komt te liggen op het kopiëren van de wereld’ (p. 64) en ‘het bewustzijn van de eigen persoonlijkheid van de kunstenaar dat wordt opgeofferd aan de visueel waargenomen wereld’ (p. 65).

Ook de Hollandse stillevenschilders beperkten zich niet tot het louter beschrijven van de werkelijkheid. De manier waarop zij voorwerpen met elkaar combineerden werd sterk bepaald door een streven naar harmonie in de compositie. Hun oog boorde zich zeker niet ‘plompverloren in de wereld’ (p. 115). In het algemeen kan gesteld worden dat bij de Hollandse schilders de keuze van de weer te geven elementen, hun onderlinge combinatie en de wijze waarop ze zijn afgebeeld, in belangrijke mate berusten op een persoonlijke interpretatie van de werkelijkheid. Opmerkingen die Alpers hanteert voor de Italiaanse kunst, zoals dat een voorstelling kan worden beschouwd als ‘een maaksel van de kunstenaar’ (p. 66), zijn evengoed van toepassing op Hollandse schilderijen.

Het feit dat Alpers aan het interpretatieve karakter van veel Hollandse kunstwerken voorbijgaat, is kenmerkend voor haar gehele boek. Krampachtig probeert zij te bewijzen dat de Hollandse kunst zuiver beschrijvend is, waarbij alles wat haar theorie zou kunnen ontwrichten onder het tapijt wordt geveegd. De kunstwerken zelf zijn niet het uitgangspunt, maar dienen vooral ter illustratie van beweringen die op denkbeelden van Kepler, Bacon en anderen gebaseerd zijn. Verscheidene kunstenaars en stromingen blijven buiten beschouwing omdat zij niet in het betoog passen. Dit is nogal vreemd voor een boek dat de pretentie heeft om de gemeenschappelijke aard van de Hollandse zeventiende-eeuwse schilderkunst bloot te leggen. Maniëristen, Caravaggisten, Classicisten en Italianisanten worden vrijwel genegeerd, waarschijnlijk omdat zij duidelijk door de Italiaanse kunst beïnvloed werden. Jan Steen komt slechts terloops aan bod. Dit is niet verwonderlijk aangezien zijn werk bij uitstek verhalend genoemd kan worden. Rembrandt was voor Alpers kennelijk een probleem. Zijn werk past niet in haar model van beschrijvende kunst, maar hij is te belangrijk om weg te laten. Vandaar dat Rembrandt op nogal geforceerde wijze

[p. 289]

in het boek is opgenomen: Alpers beschrijft hem als een kunstenaar die worstelde met de traditie van het perfecte weergeven en zich hiervan in zijn late werk heeft afgekeerd. In haar epiloog plaatst zij Rembrandt tegenover haar grote held Vermeer. Dat deze laatste ook niet altijd exact weergaf wat hij zag, blijkt wel uit zijn ‘Gezicht op Delft’.

Ondanks het feit dat De kunst van het kijken interessante passages bevat, kan het boek als geheel niet overtuigen. De lezer die op zoek is naar de betekenis van Hollandse schilderijen, komt eerder op een dwaalspoor terecht dan dat hem de juiste weg wordt gewezen.

Edwin Buijsen

s. alpers, De kunst van het kijken, Nederlandse schilderkunst in de zeventiende eeuw, Bert Bakker, Amsterdam, 330 p.