Ons Erfdeel. Jaargang 34

‘Wild van de inkt’: wie zijn eigen beschaving niet kent, kent zichzelf niet

Wat hebben leraren nodig om jaar in jaar uit enthousiast en met overgave voor de klas te staan, behalve een vak waar ze zomer en winter van houden? Op zijn tijd een vakantie om te ontspannen, dat spreekt voor zichzelf, maar vooral: een lesrooster (op één instituut) dat hen ruimte biedt om op adem te komen, gedisciplineerde (en als het kan: geïnteresseerde) leerlingen, leuk ingerichte lokalen én... goede schoolboeken.

Voor neerlandici is het aanbod van Vlaamse en Nederlandse educatieve uitgeverijen in de laatste decennia zo groot geworden, dat de markt bijna niet meer valt te overzien. Gelukkig zijn er handboeken die, nieuw en fris als ze ogen met kop en schouders boven de grote middenmoot uitsteken.

Lang heb ik gedacht, dat voor het vijfde jaar van de middelbare school, voor de drie regentaatsjaren én, waar ze ook aan het werk zijn, voor alle leraren Nederlands (voor elke gecultiveerde volwassene eigenlijk) géén handboek voor literatuur De Dubbelfluit van Anton van Wilderode kon overtreffen. Nog steeds ben ik ervan overtuigd, dat zijn becommentarieerde keuze uit ons literaire erfdeel (van Karel ende Elegast in de dertiende eeuw tot De hectaren van het geheugen van Herman de Coninck nu) bijzonder waardevol is. Van Wilderodes lees- en leerboek biedt immers eindeloos veel teksten, voorzien van verklarend, interpreterend en vergelijkend commentaar. Hij schetst op zo'n manier menselijke en ‘literaire’ portretten van de schrijvers, dat jonge mensen ze langzaamaan herkennen. Zijn bibliografische apparaat is rijk en accuraat. Een boek als een schatkamer dus, dat mij en de studenten grote diensten heeft bewezen en dat ik in het Pedagogisch Hoger Onderwijs in Brugge als ‘legger’ blijf gebruiken. (Alleen jammer dat de Standaard Uitgeverij zo heeft beknot op de illustratie van de bloemlezing. De huidige kaft b.v. maakt de titel gewoon te schande).

Sinds kort is er nu evenwel een nieuw soort handboek voor de literatuur beschikbaar, geheel anders van opzet en uitwerking. Het is van de eigengereide hand van Freddy de Schutter, die al vele jaren zijn leeservaringen ironisch glimlachend verslaat in de Standaard der Letteren. Het boek heet - mooi is dat - Wild van de inkt en het verscheen met allure, bij De Nederlandsche Boekhandel-Uitgeverij Pelckmans in Kapellen.

Waarom de tweedelige uitgave nu ook mijn schoolse dagen verrijkt en verblijdt, probeer ik hieronder in zeven punten nader te verklaren. Ik geef u vooral informatie over boek A (van ‘de’ middeleeuwen tot de romantiek, een ‘afrembeweging’), omdat (voorlopig) alleen bij het eerste deel een handleiding voor de leerkracht bestaat. De Schutter mag dan beweren, dat handleidingen altijd iets pedants en bemoeiachtigs hebben - als inspecteur Nederlands van de zeven Vlaamse jezuïetencolleges kan hij het weten-, ik deel zijn mening niet. Elke leraar, iedere inspecteur die me ooit of van tijd tot tijd een stukje van zijn lesmateriaal toevertrouwt, draag ik in het hart. (Ik denk aan Hugo Bousset, Hugo de Jonghe, Guido Goedemé, Freddy Priem, Jan Uyttendaele, Roger Vanaken, Rudolf van de Perre, Marc van Riel e.a. ). Zijn het geen definitieve wegen, het blijven mogelijkheden om de literatuur van vroeger en nu aan het jonge volkje te verkopen.

Allereerst verwacht ik van een schoolboek voor literatuur, dat het een hoorn des overvloeds is, een scala aan teksten biedt en wel representatieve, gevarieerde teksten. Dat doet Wild van de inkt in ruime mate, maar nààst vele ‘klassieke’ teksten (‘Geswinde grijsart’ van P.C. Hooft) reikt het ook minder bekend dicht en ondicht uit de voorbije eeuwen aan (‘Ick sagh mijn nimphe in 't suetste van het jaer’ van Jan van der Noot).

In de tweede plaats hecht ik (als F. de Schutter en A. van Wilderode) aan een historische, chronologische opbouw, zodat na twintig jaar van vallen en opstaan met een experimentele aanpak (qua thematiek, genres, teksten: functionele? referentiële?) leerlingen (voor de rest van hun lessen) een heldere kijk op de ontwikkeling van onze letterkunde kunnen krijgen. (Plegen artsen, boeren en kruideniers niet door het leven te gaan met het diagram, dat ze in de laatste jaren van de middelbare school ingegoten kregen? Ja toch!)

Ten derde is het belangrijk, nu de grenzen wereldwijd vervagen, dat scholieren zowel in de Duitse, Engelse, Franse als Nederlandse les vernemen hoe de letteren, de kunsten in het algemeen, elkaar altijd hebben beïnvloed. Boccaccio, Dante, Thomas More, Goethe, Ibsen, Garcia Lorca, Kafka, Beckett, Pirandello en vele anderen kijken om de hoek mee. Daarom is het goed, dat De Schutter onze letterkunde, waar het kan, verbindt met het buitenland. Zo verduidelijkt hij het nieuwe mens- en wereldbeeld, dat zich in de Renaissance over onze gewesten verspreidt aan de hand van belangrijke teksten van Pico della Mirandola (‘Over de waardigheid van de mens’: ‘gij kunt uzelf beeldhouwen tot gelijk welke vorm die gij verkiest’), Thomas More (‘Utopia’: ‘willen wij wat wij gekregen hebben bevredigend beheren en tot ieders geluk, dan

[p. 268]

Freddy de Schutter (^o1948).

kan dit naar mijn oordeel alleen wanneer de persoonlijke eigendom radicaal zou worden afgeschaft’), Erasmus (‘Oorlog’ ‘wanneer de eerste de beste aanspraak al voldoende is om een oorlog te rechtvaardigen, zal het wel nooit aan motieven ontbreken’) en Nicolo Machiavelli (‘De heerser’ ‘de mensen vergeten eerder de dood van hun vader dan het verlies van hun vaderlijk erfdeel’).

Ten vierde: in Wild van de inkt hoor je niet slechts (als in De Dubbelfluit) de verre stemmen van hofdichters en troubadours en de nabije klanken van dichters en romanciers. De Schutter overziet tevens het veld van de dramatiek. Met goedgekozen fragmenten toont hij b.v. het verschil aan tussen de volkse Bredero in De klucht van de molenaar, komiek en tragiek (op een paar millimeters van elkaar) in Hoofts Warenar en een scabreuze Huygens in het spetterende spektakel Trijntje Cornelis, dat tot 1950 moest wachten voor het mocht worden opgevoerd. Omdat hij tenslotte binnen zijn blikveld ook retoriek en didactiek haalt, kunnen de beide delen van Wild van de inkt met groot gemak in het vijfde en in het zesde jaar worden gebruikt. (De auteur formuleert een voorstel van verdeling, opdat de ‘nieuwlichter’ van de vijfde klas de interessantste teksten niet zou wegsnoepen).

Op de vijfde plaats treft De Schutter de gebruiker van zijn boek door de gevatheid van zijn commentaren (waarom hamerden middeleeuwers b.v. zo voortdurend op ‘trouw’ en ‘verraad’? wat maakte het lijden van Goethes Werther zo hopeloos?), de schalkse formuleringen (‘Ik ben de azijn, Aagje is de olie, samen maakt dat een goede saus, moet Betje (Wolff) ooit eens gezegd hebben’) en de manier waarop hij woord en tekst zeer uitputtend verklaard (b.v. het zinnetje ‘Die Sjaalman en zijn vrouw...’ is voor meer dan één uitleg vatbaar’ en dan volgen drie verklaringen).

Ten zesde: Wild van de inkt legt verbanden tussen vroeger en nu. De Rooveres ‘sleypsteerten’ in ‘Vander mollenfeeste’ worden met bontmantels van zeehondenpels vergeleken. Warenar doet ons denken aan mensen die met de lotto in één klap een fortuin winnen. Vondels dode Saartje leidt naar Streuvels' Dodendans. Geuzevesper is een combinatie die niet kan. De Schutter zegt: ‘Als je in deze tijd een aanhanger van het Vlaams Blok met Ali of Mohammed zou aanspreken, ben je dicht bij wat Vondel met zijn geuzevesper bedoelde’.

Tenslotte is Wild van de inkt een bijzonder originele uitgave die elke rechtgeaarde leraar Nederlands zeer snel in huis moet willen halen. De Schutter werkt niet zozeer met auteurs als met periodes, waarvan hij het levensgevoel en de tijdgeest scherpzinnig verwoordt. Bij wijze van inleiding geeft hij (cf. doctorale dissertaties) dertien stellingen omtrent literatuur mee (‘Kitsch ziet er aan de buitenkant “kunst” uit en zij presenteert zich als een kunstwerk. Bij nader toezien gaat het om een “gewone” tekst, d.w.z. er staat alleen maar wat er staat’), plus zeven omtrent poëzie, vertelkunst, toneel, retorische en essayistische teksten én zes aanwijzingen voor het gebruik van dit boek (‘De schrijver van dit boek is zelf nogal ‘wild van de inkt’. Diep in zijn hart hoopt hij de lezer ook zover te krijgen. Hoofdzaak blijft: de cultuur waarin je leeft, exploreren en begrijpen. Wie zijn eigen beschaving niet kent, kent zichzelve niet’).

Omdat Wild van de inkt overzichtelijk is, omdat er overal wegwijzers voor een didactische verwerking staan, omdat het boek affectieve, cognitieve, creatieve en plastische opdrachten geeft, omdat het een register heeft (b.v. Alva 134-136, 139, 163, 165, 166; Stoa 144; Stockmans, Magdalena 157; Vier Heemskinderen 19, 22), aarzel ik niet De Schutters ‘bloemlezing’ (ofschoon m.i. ook Malmbergs Blauwdruk. Literatuur voor de bovenbouw hoge ogen gooit) tot hét handboek voor literatuur van de jaren negentig uit te roepen.

Als je weet dat op mijn werkta-

[p. 269]

fel ook Het spel en de knikkers van Meulenhoff Educatief en Martinus Nijhoffs vijfdelige reeks over het literaire leven van de middeleeuwen tot de twintigste-eeuw prijken, begrijp je dat platte commercie, mistroostig weer en ploerten van politici in west en oost mijn goede humeur voorlopig niet raken.

Luc Decorte

de schutter f., Wild van de inkt. Handboek voor literatuur, De Nederlandsche Boekhandel-Uitgeverij Pelckmans, Kapellen, 1989-90. A: 304 p. Handleiding: 112 p. B: 320 p.