Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 243]

Problemen en perspectieven voor de orkesten in België
Fred Brouwers

FRED BROUWERS
is geboren in 1948 te Leuven. Studeerde Germaanse filologie. Is intendant van het Nationaal Orkest van België en BRT-medewerker. Publiceerde o.a. ‘De Koninginne-wedstrijd’; ‘Onmogelijke interviews’ en artikelen in ‘Muziek en woord’, en ‘Humo’.
Adres: Mommestraat 33, B-3550 Zolder

De laatste jaren hebben de Belgische orkesten regelmatig voor nieuws gezorgd, meestal van negatieve aard. Het logootje met het rode notenbalkje en het zwarte silhouet van een strijker verscheen even vaak in de linkerbovenhoek van ons televisiejournaal als dat van de belangrijke politieke issues.

Even ter herinnering: de liquidatie van koor en orkest van de Opera voor Vlaanderen met aansluitend de heibel over de heroprichting van koor en orkest van de VLOS; de verdwijning van de Nieuwe Muziekgroep; het opdoeken van het BRT-Jazzorkest en van de BRT-Big Band; de financiële moeilijkheden van L'Orchestre Philharmonique de Liège et de la Communauté française tengevolgde van de benarde toestand van de stad Luik; de afbraak van het orkest van de RTBf; de onrust rond l' Orchestre de Chambre de Wallonie; de stakingsdreiging van het Nationaal Orkest van België i.v.m. de problematiek van de nevenrechten; de bibber op het lijf van het Nieuw Belgisch Kamerorkest en het ontslag van de blazers; de geruchten over een fusie tussen het BRT Filharmonisch Orkest en het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen, dat eerder ook al Emil Tchakarov, Marc Clémeur, Günter Neuhold en Luc Van Ackere met slaande deuren had horen en zien vertrekken. Niemand is aan de dans ontsnapt.

Al deze al dan niet slinkse manoeuvers mogen ons echter geenszins verbazen. Ze zijn de onvermijdelijke resultaten van een aantal spanningsvelden die op elkaar inwerken: de ijver van de overheid om orde op zaken te stellen en het orkestenlandschap te rationaliseren richting privé-inbreng, de drang naar professionalisering en artistiek niveau binnen de orkestleiding zelf - en dat met besturen die soms mijlen ver van de orkestrale realiteit leven -, de strijd van de vakbonden. De sfeer van instabiliteit en angst die zo ontstaat, is evenwel niet bevorderlijk voor het vertrouwen, noch bij de overheid, noch bij de sponsors, noch bij de musici zelf, die allen in de negatieve spiraal terechtkomen.

De partituur bevat nu een aantal maten rust. Na de storm volgt de stilte die tot beschouwing leidt.

[p. 244]

Hildesheim of zo

Een veelgehoord argument vóór sanering is dat het kleine landje België zich de luxe van zoveel orkesten niet zou kunnen veroorloven. Welnu, in vergelijking met onze buurlanden komen wij er, in alle voorzichtigheid gezegd, erg bescheiden uit. Neem nu Hildesheim. Een piepkleine Duitse stad van ongeveer honderdduizend inwoners, een stad van het type Leuven, zeg maar. De bevolking gaat er prat op een heus professioneel theater, een operagezelschap, een koor en een klein symfonisch orkest te hebben. De Hildesheimers bewijzen dagelijks dat er wel degelijk behoefte is aan deze beperkte maar op en top professionele culturele infrastructuur, door hun theater haast dagelijks met een ruime 90% bezetting te honoreren. Ik haast me eraan toe te voegen dat de artiesten er ook niet te beroerd voor zijn om in het kader van hun opdracht educatieve opdrachten te vervullen op scholen, bij derde leeftijdsgroepen en in de kringen van amateurformaties uit de regio. Zij zijn derhalve niet alleen uitvoerders maar participeren actief in het behoud en de werving van het publiek in het ‘hinterland’. Duitsland heeft tientallen Hildesheims. Wellicht zullen na de hereniging van de beide Duitslanden met name de orkestrale kaarten danig geschud en herverdeeld worden, maar toch blijft het een aardig voorbeeld. Er bestaan volgens een recent artikel in Das Orchester in Duitsland momenteel 89 professionele symfonische orkesten. Bij ons vijf. Toch is de Duitse bevolking geen achttien maal groter dan de Belgische.

Nederland heeft, ondanks de verslanking die in de vroege jaren '80 een aanvang nam, proportioneel nog altijd meer orkesten dan België een aantal provinciale, de grote drie en de omroepfalanxen. De orkesten aldaar geven bovendien ongeveer 100 à 120 concerten per jaar tegenover een 80-tal bij ons. Deze wanverhouding heeft dan weer alles te maken met het onzalige Belgische recuperatiesysteem. Wegens financiële beperkingen moet elk concert waarvoor een Belgisch orkest zijn standplaats verlaat ‘vergoed’ worden met een extra vakantiedag in plaats van met klinkende munt. Dat kost de orkesten dan weer 30 à 40 concerten à 250.000 elk, en wellicht zou het gros van de musici best te vinden zijn voor het heropenen van deze discussie. In werkelijkheid is het toch zo dat een aantal orkesten ingenieuze bijkomende contracten bedenkt om verkapte loonsverhogingen toe te staan via kamermuziekconcerten of een luxueuze vakantieregeling.

Tegen deze achtergrond lijkt het me niet overdreven om in dit land tenminste de statusquo van ons huidige orkestenbestand te bepleiten. Het is evenwel noodzakelijk om de opdracht van onze orkesten te omschrijven en vervolgens ook te respecteren. Geef me de vijf.

Laten we beginnen met de radio-orkesten, die momenteel het meest besproken zijn als het om verdwijning of fusie gaat.

In het gecommunautariseerde België heeft elke officiële radiozender voorlopig alleen nog maar een symfonisch orkest. Het jazzorkest, dat wereldniveau haalde onder leiding van Etienne Verschueren, en de BRT-Big Band zijn immers al afgevoerd. Het lot van het RTB-forkest is zo goed als bezegeld.

In Nederland bestaat een Radio Filharmonisch Orkest, een Radio Symfonie Orkest, een Radio Kamerorkest en een Metropoolorkest. Elk Duits radiostation heeft minstens één formatie van symfonische allure. Een orkest per omroep is een minimum minimorum.

Ik huiver voor het gevaar dat de Europese Gemeenschap, die toch vooral groeit onder economische en politieke impulsen, straks na een gemeenschappelijke munt ook een eenheidstaal

[p. 245]

krijgt en - dus - straks ook een soortement van U.S.E.-cultuurworst gaat fabriceren.

In die context moeten de omroeporkesten de opdracht waarmaken om vooral hedendaagse en vroegere werken van eigen componisten te vertolken om deze dan via opnamen te bewaren en dankzij intensieve mediatisering levendig te houden en te verspreiden. Aan deze taak kunnen ook de vertolking en opname van zelden of nooit opgenomen werken uit de wereldliteratuur worden toegevoegd. Deze missie die ik aan de omroeporkesten zou willen meegeven, houdt natuurlijk geenszins in dat hun het recht wordt ontzegd om andere terreinen van symfonische activiteiten te betreden. Alleen zou een scherpe profilering van onze orkesten de mogelijkheid vergroten om op dit kleine gebied, elkaar aanvullend, te opereren. In een tijd waarin de macht van de televisie hand over hand toeneemt, zou de openbare omroep via dat medium de omroeporkesten voor een consequente en aangepaste cultuurspreiding kunnen inzetten. Met het regelmatig organiseren van een live-concert, in samenwerking met Radio 3, zou men - mits aantrekkelijk verpakt - zeker massa's mensen kunnen bereiken.

Voor wat betreft de symfonische repertoire-orkesten hebben we een soortgelijke toestand. De twee gemeenschappen hebben hun eigen orkest: het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen, en het Orchestre Philharmonique de Liège et de la Communauté française. Ook deze twee formaties gaan regelmatig over de tong. Het FOV zou samensmelten met het BRT-Filharmonisch, en het zwaard van Damocles heeft ook al regelmatig boven het hoofd van de Luikse musici gehangen. In parkeermeters zit daar volgens bepaalde bewindslieden duidelijk meer muziek dan in een symfonisch orkest.

Het Nationaal Orkest van België werd twee jaar geleden met opheffing bedreigd en werd door de kordate houding van voogdijminister Louis Tobback gered.

Drie symfonische orkesten, die in hoofdzaak het grote repertoire brengen voor een bevolking van tien miljoen inclusief een metropool die zo graag de (voorlopig niet culturele) hoofdstad van Europa wordt genoemd, is geen buitensporigheid. Overigens zijn splitsingen en fusies van orkesten nooit en nergens met veel succes beloond geweest. Het worden op zulke ogenblikken als het ware totaal nieuwe orkesten, die jaren nodig hebben om een eigen karakter en sound te vinden.

Verder is het volkomen legitiem, wenselijk zelfs, dat de drie opera-orkesten die wij rijk zijn in de loop van hun seizoen een beperkt aantal concerten verzorgen, liefst, zoals gebruikelijk, met het accent op vocale produkties maar ook met symfonische programma's. Het is evident dat dit de orkestcultuur bevordert en psychologisch een belangrijke factor vormt voor de operamusici, die anders hun hele leven in de obscuriteit van de orkestbak dreigen door te brengen. Ook hier dus een duidelijke maar geen exclusieve profilering. Het principe van de drie opera's voor een land als het onze mag echter niet worden aangevochten. Vlaanderen is heel wat groter dan Hildesheim, en Wallonië kan ook de vergelijking met Mönchengladbach best doorstaan. Brussel heeft tenslotte, als internationaal hoofdstad, zonder meer behoefte aan een eigen huis.

Piramide

Het nabije Nederland kan ook nog wat betreft de kwaliteitsverhoudingen onder de diverse orkesten als voorbeeld gelden. In de piramide van het orkestenbestel aldaar wordt de stevige basis gevormd door de regionale orkesten. De ambitie van de musici wordt echter aangewakkerd door de mogelijkheid op te klimmen naar de subtop, met andere woorden het Residentie Orkest in Den Haag of het Rotterdams Filharmonisch Orkest. Zelfs doorstoten naar het wereldvermaarde Concertgebouworkest is mogelijk. Het gaat dan niet uitsluitend over artistieke groei, maar tegelijkertijd is het een overstap naar een aantrekkelijker pecuniaire toestand: een hoger loon dat dankzij veelvuldige opnamen en buitenlandse toernees bijzonder riant kan zijn.

In België is jaren geleden tot een salarisnivellering besloten. Er bestaat derhalve voor de musici geen uitdaging om eens van lucht te veranderen. Er is in België dan ook bijzonder weinig mutatie tussen de orkesten onderling.

In dezelfde sfeer ligt ook het niet betalen van overuren in dit land, waarvan reeds eerder sprake. Het groeiende bedrag aan nevenrechten dat dankzij de uitbreiding van de radio, TV, CD, het internationale kabelverkeer en de witte cassettenmarkt aan de orkestmusici toekomt, kan in

[p. 246]

deze als een pleister op de wonde worden beschouwd. En niet alleen op dat terrein ligt er een toekomst voor het symfonische orkest. Onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog mag de massale Wagner-Bruckner-Mahlerbezetting dan wel even wat aan belangstelling hebben ingeboet ten voordele van het kleinere ensemble vanwege cultuurhistorische, budgettaire en esthetische redenen, toch zijn en blijven de grote orkesten een veelgevraagd medium. De symfonie mag dan als vorm aan belang hebben ingeboet, tijdens de laatste decennia hebben de Boulez'en, Carters, Bernteins en Berio's van deze wereld essentiële bijdragen geleverd tot de vernieuwing van het medium symfonisch orkest. Ook het publiek komt weer massaal op de concerten af. Nieuwe initiatieven met privé-inslag, zoals I Fiamminghi, het Nieuw Belgisch Kamerorkest, Sinfonia, de barokensembles en nog vele andere, zijn de rangen komen aanvullen en hebben alle meer dan de handen vol. Er is dus een markt.

Een voedingsbodem is er ook. Zo kan, zowel nationaal als internationaal, zonder overdrijven worden gewaagd van een echte hoogconjunctuur van de jeugdorkesten. In Vlaanderen alleen telt Jeugd en Muziek zeven permanent functionerende regionale jeugdorkesten, die zo nu en dan in een superformatie worden verenigd. In 1989 ondernamen ze nog een toernee naar Nederland en Japan. Jonge mensen uit dat circuit, aangevuld met het crème van onze conservatoriumorkesten werden in 1990 voor het eerst in een jonge Filharmonie samengebracht o.l.v. Ronald Zollman.

Onze Belgische jongeren stromen flink door naar het Wereldorkest van Jeugd en Muziek en het Jeugdorkest van de Europese Gemeenschap onder leiding van Claudio Abbado.

Enige afbraak van ons huidige professionele orkestenbestand zou mijns inziens zwaar wegen op ons muziekonderwijs. Waarom zouden onze jongeren zichzelf een zware professionele conservatoriumopleiding opleggen, als de mogelijkheden om en orkestplaats te bemachtigen haast nihil zijn geworden? Of is het toch zo dat de Belgische musicus een lesgever is, die op zijn beurt weer nieuwe lesgevers vormt in plaats van actieve artiesten. Eens moet dat vicieuze cirkeltje wel doorbroken worden. Onder meer aan orkestmusici die met beide benen in het active muziekleven staan, moet via het doorbreken van het cumulverbod weer de kans worden geboden om in de conservatoria andere uitvoerende musici te gaan vormen. Anderzijds moeten er toezeggingen komen wat betreft de statusquo van het bestand, die onze musici eindelijk de sereniteit en gemoedsrust zouden schenken die noodzakelijk zijn om artistiek naar behoren te kunnen functioneren.

Voor een minimale orkeststructuur is een beetje geld nodig, dat ondanks de huidige (voorbijgaande?) belangstelling van het zakenleven toch voor grofweg 90% door de overheid moet worden verstrekt. De orkesten van hun kant moeten ook hun deel van het contract nakomen, namelijk hun culturele opdracht volgens degelijke kwaliteitsnormen verzorgen. Wie het daar moeilijk mee heeft, moet maar eens de Travaux Inutiles erop nalezen of even stilstaan bij wat Christoph von Dohnanyi, chef-dirigent van het Cleveland Orchestra, me onlangs zei. Naar zijn mening zou men cultuur in het staatsbudget maar onder het hoofdstuk ‘Rampen’ moeten inschrijven. Voor elk neergestort legervliegtuig of elke doorgebroken dijk wordt geld gevonden ter vervanging of voor herstel. In vergelijking met dat bedrag is het geld voor een bescheiden orkestapparaat een habbekrats. Dat is ook een manier om het te bekijken.