Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 232]

Toon Tellegen (^o1941).

[p. 233]

Toon Tellegen Een balling in N.
Kees van 't Hof

KEES VAN 'T HOF
werd geboren in 1935 te Rotterdam. Is docent Nederlands aan een scholengemeenschap te Rotterdam. Publiceerde in het tijdschrift Bzzlletin artikelen over o.m. A. Roland Holst, Cees Nooteboom en Bernlef.
Adres: Koninginnelaan 69, NL-2281 HC Rijswijk

In 1980 verscheen de eerste dichtbundel van Toon Tellegen, met de filosofische en tegelijk huiselijk getinte titel ‘De zin van een liguster’. De inhoud wordt gevormd door vrij over de bladzijde uitwaaierende verzen, die op het eerste gezicht de indruk maken van min of meer toevallige notities, waarbij de vorm er niet toe doet. Die indruk wordt nog versterkt door de schijnbaar terloopse toon waarin allerlei blijkbaar persoonlijke situaties en stemmingen worden verwoord. Menig lezer wendde zich dan ook, na kortere of langere tijd af van wat hij beschouwde als te vormloos, te toevallig en in sommige gevallen ook te persoonlijk. Dat dit niet alleen het geval was met de eerste bundel, bewijzen de (overigens genuanceerde) meningen van ‘vaklezers’ zoals Ad Zuiderent en Rob Schouten uit latere jaren. Naast afwijzing was er echter vanaf die eerste bundel ook veel lof. Dat dit laatste mijns inziens terecht is, hoop ik hierna duidelijk te maken.

Als vertrekpunt kies ik het eerste gedicht uit ‘De zin van een liguster’ (zie bloemlezing). In de eerste twee regels tref je al meteen meerduidigheid aan. Iemand ‘wilde gaan, / maar apart’. Heeft ‘gaan’ hier de betekenis van uit elkaar gaan, van afscheid nemen, moeten we juist meer denken aan het begin van een nieuwe onderneming, of gelden beide connotaties hier tegelijk? De onzekerheid wordt nog versterkt omdat alles is gebaseerd op een mededeling van horen zeggen: ‘Iemand die dat zei’. Na al deze vraagstukken word je als lezer vervolgens geconfronteerd met een ‘tuin’ en bovendien met het ouderwets poëtische woord ‘morgenstond’, dat nogal opvalt naast de dagelijkse taal die in de rest van het gedicht wordt gebruikt. In die ‘tuin’, waarvan meteen wordt opgemerkt dat deze ‘onmogelijk’ is, treffen we een spreeuw aan, een nogal gewoon, bijna ordinair dier in combinatie met zoiets als ‘morgenstond’.

De volgende regels lijken op het eerste gezicht een oplossing voor de eerder opgeroepen vragen te bieden. De ‘ik’ blijft namelijk ‘onder de grond’. Het gaat dus om een worm of insect in de aarde of om een bloembol wellicht, of zijn

[p. 234]

er toch weer andere mogelijkheden? De vraag is het antwoord; opnieuw blijken er meerdere lezingen mogelijk. We kunnen hier immers ook te maken hebben met een beeld voor het eerste officieel gebundelde gedicht van een debuterende laatbloeier! (Tellegen is geboren in 1941). Opnieuw blijken er dus meerdere lezingen mogelijk. In de volgende strofe lijkt het in elk geval voorjaar: er is immers sprake van ‘Oh god, dat smeltwater’. Tja, weer slaat de onzekerheid toe; is dat nu een beeld van een vrolijke lente of springen de tranen uit ‘die grote ogen’? Tenslotte steekt de ik zijn ‘kop omhoog’. Het gedicht is af, maar wordt de ‘ik’ soms daarna verslonden door de spreeuw en draait het dus allemaal om afscheid en dood? Het lijkt zo gezien een bijna hilarisch spel, maar het beschrevene gaat voortdurend gepaard met een nogal ernstige, soms bijna gruwelijke ondertoon.

In dit gedicht, waarin het geraffineerde gebruik van klinkerrijm en alliteratie voor een hechte eenheid zorgen, is er in elk geval sprake van elementen die er bij eerste lezing nogal onverwacht en soms wat somber uitzien, maar die in bijna alle gevallen worden gerelativeerd door de mogelijkheid van een tweede lezing, van een volgende betekenis die de tekst biedt. De meerduidigheid van taal wordt getoond en zo men wil tegelijk de onbetrouwbaarheid ervan. Uit elkaar gaan, een zekere fascinatie door (doods)gevaar en dat alles opgenomen in een bijna onschuldig minidrama dat naar een nogal onverwachte climax gaat, daarmee zijn we dan al meteen gestuit op enkele hoofdkenmerken van Tellegens poëzie. Maar er is in zijn werk meer aan de hand zoals we zullen zien.

In deze eerste bundel hoor ik soms nog echo's van andere dichters, bijvoorbeeld van Lodeizen in het begin van een strofe als; ‘De ware aard van het verdriet / wordt eindelijk onthuld: / het draagt een leren jas’. Een enkele maal stuit je ook op een naar mijn smaak al te anekdotisch gedicht, dat direkt lijkt samen te hangen met het medisch beroep van de auteur. Essentiëler is echter dat reeds in deze bundel twee elementen verschijnen, die steeds belangrijker worden in de rest van het oeuvre. Om te beginnen is daar het aan Ovidius ontleende metamorfosenspel: ‘Hem wil ik, riep hij met vaste stem. / Hij stapte in mijn vel’., en vervolgens is er sprake van iets dat met het eerste samenhangt, namelijk een verdubbeling van het ego: ‘Ik probeerde mijzelf te vangen, op een / heuveltop’.

Meerdere malen is er daarnaast een verlangen terug te gaan naar het verleden, een verlangen dat tot gedichten leidt, waarin het soms heftig toegaat wanneer de regressie toeslaat: ‘een vliegtuig vliegt niet achteruit. / Ik zei: ik ben geen vliegtuig. / Nee, zei zij, met vreemde woede, het is voorgoed onmogelijk. / En verder vloog ik, achteruit, / met brede, lange slagen’ Is de dichter, als een echte romanticus niet gelukkig in het heden? Ik denk in dit verband aan het gedicht, waarvan de titel expliciet verwijst naar de voor het werk van Tellegen, als gezegd, zo belangrijke Ovidius. De laatste regels daarvan luiden: ‘Hij schrijft: / “Er is geen plaats in mij voor nog meer wonden”. // Op zijn dak hoort hij het trippelen / van een barbaarse mus’. Hier wordt het beeld opgeroepen van de verbannen dichter, die in de hem vreemde, ‘barbaarse’ omgeving van Tomi zijn lijden onder woorden brengt. Naar mijn smaak hebben we hier te maken met een sfeer, een gevoel dat je in het werk van Tellegen vaker tegenkomt. Uit

[p. 235]

menig gedicht spreekt immers op zijn minst de angst gevangen te raken, met andere woorden de inderdaad romantisch te noemen vrees een balling te worden in het hier en nu.

In de tweede bundel ‘De aanzet tot een web’ uit 1981 wordt dit laatste verder uitgewerkt. Er is sprake van een schijnbaar afgesloten verleden, dat de hang ernaar niet minder maakt en de zojuist genoemde vrees alleen maar versterkt. Ontsnappen lijkt moeilijk, zo niet onmogelijk te worden. Op dit geheel wordt al direkt gezinspeeld in het tweede gedicht, waarin de titel van de bundel ter sprake komt.

Het lijkt daarin te gaan om een bezoek aan een huis, waarin iemand moet wonen, die met ‘haar’ wordt aangeduid. Er gaat dreiging uit van het geheel, want dieren die een zekere huiver opwekken en die je gewoonlijk met dood in verband brengt, ontvangen de ‘ik’ en ‘Zij was er niet’ De laatste regels luiden als volgt: ‘En zij komt nooit meer terug, / zei haar spin, de aanzet tot een web / reeds strak gespannen om mij heen’.

Het verleden houdt in deze bundel enige malen verband met gestorven ouders, waarbij het lijkt of de relatie met de moeder-figuur het meest intens werd beleefd; er is daar sprake van een grote tederheid. Kees Fens heeft gesteld dat het gedicht ‘De polder’ hem sterk deed denken aan ‘De moeder, de vrouw’ van Nijhoff, maar ik zie in een ander vers, namelijk ‘De moeder’ zeker ook verwantschap met de grote voorganger. Ik citeer een paar regels uit Tellegens gedicht: ‘en alle schuiten varen traag voorbij / met mannen met petten / en een fiets op het dek, / en een jongen ligt in het gras / en ziet je zweven’. Die voorbijvarende boot, de aanwezigheid van de moeder en de jongen in het gras, die combinatie is niet het werk van een epigoon, maar vormt naar mijn smaak een mooi en persoonlijk geheel, dat tegelijk verwijst naar de genoemde dichter. Opmerkelijk is de opsomming met het herhaalde ‘en’, die reeds door velen als kenmerkend voor Tellegen is gezien.

In deze bundel lijkt Tellegen overigens nog meer dan in volgende bundels, in de greep van de klassieken te zijn. Icarus, de Styx, Orion, om er maar een paar te noemen, ze spoken over deze bladzijden. Ze verwijzen respectievelijk naar de nutteloosheid van elk streven, naar de onafwendbare dood en naar het (eerder genoemde) weg willen uit het als te vast gevoelde verband. Reizen suggereert voor dat laatste althans een tijdelijke oplossing. Er is in dat verband sprake van een verlangen naar ‘een trein, niet hier, / langs ondergaande zonnen, een voor een, / langs ingesneeuwde dorpen’.

In deze regels lees ik onder meer een eerste aanzet tot de prachtige reeks ‘Een zomerhuis in Rusland’ uit de in 1984 verschenen bundel ‘De andere ridders’. In het eerste gedicht hiervan ‘Glazovo 1916’ (zie bloemlezing), gaat het om een ontsnappen aan het heden, een terugkeer naar een geliefd verleden, al is het maar als ‘stofje’. Alleen op papier is zoiets mogelijk, maar die notie kom je vaker tegen in het werk van Tellegen. In de reeks gaat het om een voorgeslacht dat op tedere wijze wordt opgeroepen. In de afzonderlijke gedichten worden de figuren in de eerste regels tot leven gewekt om (op één uitzondering na) in de laatste regels weer te verdwijnen in de dood. Dat is ook het geval met ‘Een grootvader’ het laatste vers van de cyclus. Het slot luidt als volgt: ‘Toen zijn huishoudster hem iets vroeg, / iets wat te maken had met thee, / begreep hij haar niet meer. / Hij liep op een weg, omzwermd door spreeuwen. / De lucht verdween in het verschiet’. In dagelijkse taal wordt in deze regels zoiets pathetisch beschreven als het einde van een mens. De spreeuw is er ook weer, opnieuw samenhangend met sterven.

In deze bundel heeft Tellegen een eigen, soms bijna bittere, maar tegelijk lichte toon gevonden. Het is vaak alsof er iemand in zichzelf mompelend over de bladzijden waart, soms in grote eenzaamheid: ‘en niemand zal mij redden’, maar tegelijk is er sprake van zeer herkenbare zaken, die in vaak eenvoudige huiskamerbeelden worden omgezet. ‘Soms neem ik mij voor ergens een streep onder te zetten, / maar ik weet niet waaronder / en onder die streep is het donker / en nietig, // dan denk ik dat alles zo zal blijven als het altijd is / en sla mijn ogen neer. // Soms sta ik op het punt te vertrekken, / binnen / in het schemerlicht’. Het grote gevoel,

[p. 236]

maar opgesloten, het grote gebaar, maar alleen in gedachten, of gedichten uitvoerbaar.

In de bundel ‘Ik en ik’ uit 1985 is er sprake van een handeling, een lange reis nog wel, die als volgt in het eerste gedicht begint: ‘We reden door de nacht in een zwartgelakte koets’. Het landschap met ravijnen en modder doet vaak denken aan een noordelijke streek, aan zoiets als Rusland ook, maar dan in een vroegere eeuw.

De splitsing van de ‘ik’ vindt in deze bundel haar hoogtepunt. Het gaat om een tocht door de schaduwzijde van het leven. Zowel de rechte weg als de kromme worden genomen, maar geen van beide levert geluk op. Vaak sterft een ‘ik’, om een regel lager weer verder te reizen. Je kunt het zien als een beeld voor de mensheid, de ‘ik’ vormt met zijn alter ego een hedendaagse ‘Elcerlyc’. Er is sprake van oorlog, van afgronden en van de treurnis die relaties (hier wellicht met de andere zijde van je persoonlijkheid) kunnen opleveren. Aan relaties waarin je weliswaar gevangen kunt raken als in ‘een web’, maar die je desondanks voortzet, zijn overigens heel wat gedichten van Tellegen gewijd. Een voorbeeld is nummer 32 van deze bundel. (zie bloemlezing) Je kunt het binnen de afspraak van de reeks lezen als de geschiedenis van de relatie met het eigen andere ‘ik’, maar ik denk dat er niets tegen is om het te interpreteren als de verbeelding van een ‘gewone’ menselijke verhouding. Na de eerste regels, waarin veel dagelijks onheil voorkomt, blijkt aardig wat tijd verstreken: ‘Mos / bedekte onze sporen’. Het repetitieve karakter wordt duidelijk: ‘herkenden de weg’, en vervolgens is er het ‘naar binnen’ kijken in de koets, waarbij dat voertuig voor mij iets krijgt van het menselijk innerlijk. Hoe tragisch is het eind, hoe prachtig dubbelzinnig ook, met de herhaalde regel; ‘raakten in de modder vast’. Alleen al om dit gedicht verdient Tellegen een plaats onder de belangrijke dichters van onze tijd.

Het repetitieve, het cirkelvormige vormt een essentieel deel van de bundel en dat brengt mij op het volgende. Bij Tellegen zie je geen metafysica, vrijwel geen abstractie, maar een juist op de wereld, op de realiteit gericht zijn. Het menselijk bedrijf wordt dan gezien als een zich herhalend vallen en opstaan, waaraan eigenlijk niet of nauwelijks valt te ontsnappen. Deze gerichtheid onderscheidt zijn werk naar mijn smaak duidelijk van dat van bijvoorbeeld Kopland, die zich in een meer abstracte richting begeeft. Het is moeilijk om Tellegen het etiket van een bepaalde groepering op te plakken, zijn bijna unieke positie heeft te maken met het feit dat hij zowel aan Nijhoff als aan Lodeizen verwant is. Bij de eerste zie je ook steeds de mogelijkheid van meerdere, geldige interpretaties, de notie dat het alleen gaat om de aarde en de toon van het dagelijkse. Van de tweede herken je bijvoorbeeld de tederheid.

Was de toon in de laatstgenoemde bundel vaak die van het sprookje, van het avonturenverhaal ook, dat wordt anders in ‘Mijn winter’ uit 1987. Het verdriet krijgt daarin steeds meer de overhand en leidt tot zulke mooie verzen als het openingsgedicht ‘De bloem’ (zie bloemlezing). Deze acht regels sluiten aan bij een traditie, waarin Omar Khayyam thuishoort (in Leopolds vertaling: ‘Wij gaan en komen en de winst is waar?’) en bijvoorbeeld Yeats beroemde vers ‘What then?’, met de weerkerende regel ‘“What then?” sang Plato's ghost. “What then?”’ Het is volgens het gedicht van Tellegen nu duidelijk winter, er lijkt sinds het openingsvers van de eerste bundel een zomer en een herfst verstreken. In de volgende gedichten zijn

[p. 237]

er beelden van vermoeidheid of treurnis in regels als: ‘De tafel is moe, / trekt mijn voorhoofd naar zich toe. / Ik denk...’, er is sprake van afscheid nemen, maar op de vraag waar dat dan moet gebeuren, is het antwoord ‘In de regen’ en op de vraag of er dan niet geschuild moet worden, luidt het antwoord kortweg ‘Nee’! Er is verlangen naar contact in deze toch al zo communicatief ingestelde poëzie: ‘Wanhopige deur, zoekt een huis’ en ‘zonder deur, / tocht het, treurt het, / springen er tranen in de lucht’. De lezer wordt rechtstreeks om een reactie gevraagd. ‘(-) schrijf me een gedicht terug;’. Soms lijkt het bijna te laat om nog op avontuur te gaan ‘Slingerende paden, nauwelijks lanen, / de moed om te verdwalen / bijna gemist’.

Dan verschijnt in 1989 de bundel met de intrigerende titel In N. Het grootste gedeelte wordt gevormd door een reeks met dezelfde naam. Op de vraag waar de initiaal voor staat zijn talloze antwoorden mogelijk, als ‘Nederland’, ‘Nergenshuizen’, maar ook ‘Niets’; in een van de laatste gedichten uit de bundel staat bijvoorbeeld: ‘De dood legt uit, schrijft op een bord: / “Ik stel niets voor...”’ Er is in de reeks zelf ook sprake van de dood, bijvoorbeeld in het vers ‘In N. zag ik de dood, op een avond’, dat eindigt met de regels: ‘maar hij kwam niet nader, / stond alleen maar stil en heel dichtbij’. Wat een mooi ritme is er hier en hoe trefzeker is de klankherhaling in ‘stil’ en ‘dichtbij’. Voor het invullen van ‘Niets’ in de titel van de bundel pleit misschien ook het vers ‘In N. zocht ik mijn moeder op’. Die moeder laat de ‘ik’ overigens het volgende zingen: ‘Laat mij, laat mij toch alleen’. Het doet weer denken aan Ovidius in zijn verbanningsoord, met die regel: ‘Er is geen plaats meer in mij voor nog meer wonden’. Het lijkt erop of de cirkel zich gaat sluiten, veel wat al eerder aan de orde kwam, zien we in de vorm van variaties terug. Toch is er daarnaast sprake van kleine wijzigingen, vernieuwingen zo men wil.

Dat is ook het geval in de nieuwste bundel Een langzame val. De opbouw daarvan met jeugdgedichten aan het begin en veel doodsgedichten tegen het einde geeft de lezer de indruk dat hij een herkenbaar leven overziet en zodoende een ‘langzame val’ naar het einde ervan meemaakt.

Er is in de genoemde jeugdverzen soms sprake van onzekerheid: ‘niemand legde uit hoe ik mijn gedachten / moest gebruiken’, in een ander vers uitgebreid met: ‘wat móét ik voelen’. Op deze vragen van bijna existentiële aard komt niet meteen een duidelijk antwoord, hoewel een regel uit een volgend gedicht hier wellicht kon helpen. Er is daar sprake van de dood die als volgt onder woorden wordt gebracht: ‘Toen viel ik, als muziek/van een piano’. Aangezien je kunt stellen dat bladmuziek net als poëzie pas betekenis krijgt op het moment dat ze gelezen wordt, zie ik hierin een versterking van wat ik eerder opmerkte; de papieren communicatie met de lezer kan blijkbaar de zinloosheid van het menselijk bestaan althans voor de duur van het gedicht verlichten en wellicht zelfs even verhelpen.

Zoals gezegd zien we veel variaties op motieven uit het eerdere werk. Zo is er het gedicht dat over de verhouding gaat tussen een grootvader en de ‘ik’. Die laatste is daarin aanvankelijk ‘een stipje’, iets dat doet denken aan dat ‘stofje’ uit Glazovo 1916. De grootvader ziet de ‘ik’, en zou hem iets willen ‘wijsmaken over god’. Leugens dus en dan volgt er weer zo'n geraffineerd spel met betekenissen waarin de ernstige ondertoon als voorheen hoorbaar blijft. Als de oude man wil eten, hij houdt immers van ‘morsen en smullen’, is de tafel leeg en als hij piano wil spelen, ‘buigt (hij) zijn polsen- zijn witte haar / klimt overeind-’. Tegen het einde lijkt er meer expliciet sprake van zijn situatie in de eerste woorden van zo'n typische Tellegenregel: ‘Mijn grootvader is dood en bijna blind’. Jeugd en dood, begin en eind ze zijn in dit betekenisvolle spel met elkaar verbonden.

Toch is er naar mijn gevoel meer dan in de vorige bundels sprake van een ernstige direkt-heid waarbij niet langer wordt gerelativeerd. Soms gaat dat gepaard met een toon waarin steeds duidelijker berusting en gelatenheid overheersen. Dat is bijvoorbeeld het geval in het gedicht dat begint met de niet mis te verstane regel: ‘Alles valt in stukken uiteen’ (zie bloem

[p. 238]

lezing). De breekbaarheid van het menselijk bestaan wordt neergezet in regels die vol doods-symbolen zijn: de breekbare kruiken, cipressen, kraaien en de ondergaande zon.

Ik hoop van harte dat het werk van deze dichter, waarin de aparte bundels steeds opnieuw bouwstenen blijken voor een zich niet alleen uitbreidend maar ook ontwikkelend oeuvre nog lang niet af is. Deze lucide en gevoelige poëzie verdient in elk geval een belangrijke plaats binnen de contemporaine Nederlandse literatuur.