Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 183]

Ger Lataster
Plafond als bovennatuur
Maarten Beks

Maarten Beks
werd geboren in 1929 te Amsterdam. Studeerde rechten aan de R.U.Utrecht. Is free lance kunstcriticus en beeldend kunstenaar. Publiceerde o.a. essays en monografieën over Van Gogh, Manet, J. Bosch, L. de Vinci; ‘Harnas met zachte voering’ over Lassera Obscura en ‘Kees Bol, schilderijen 1974-1991’
Adres: Spijkerstraat 229, NL-6828 DE Arnhem

Over de relatie tussen vaders en zonen is in literatuur en psychologie veel goeds en nog veel meer kwaads verteld. Zelden echter is over een voorbeeldige of ontaarde zoon gezegd dat hij de beste interpreet was van het werk van zijn vader. Evenwel: Daniël Lataster is zo'n zoon. Hij heeft klaarblijkelijk al het speciale begrip en onbegrip dat vaders en zonen aan elkaar bindt en van elkaar scheidt, achter zich gelaten om zich te ontwikkelen tot een zeer gezaghebbend om niet te zeggen de beste Lataster-interpreet.

De tekst die het boek Lataster 1981-1988 (de Kempen Pers BV, Hapert) begeleidt is van de hand van Daniël Lataster en kan, dunkt me, niet anders worden gekwalificeerd dan als een model van helderheid en samenvattend vermogen. De auteur verdient veel meer wierook dan hem in de media is toegezwaaid. Over het boek als geheel is merkwaardigerwijs trouwens tot dusver veel meer gezwegen dan gezegd. Boeken over beeldende kunst krijgen in de media in het algemeen trouwens veel te weinig aandacht zodat men zich wel eens afvraagt of en hoe zulke werken, uitgegeven in oplagen van minstens 3000, eigenlijk aan de man worden gebracht.

Wat Daniël Lataster over zijn vader Ger Lataster heeft geschreven is te bewonderenswaardiger in zijn helderheid en compactheid omdat er haast geen duisterder schilder is dan de schilder die hem het naast is. Waarom zo duister? Misschien juist omdat Ger Lataster (1920, Schaesberg L.) een echte schilder is (gebleven), die nooit op een in het oog lopende wijze de grenzen der schilderkunst heeft overschreden maar binnen de grenzen van het schilderij alle sluizen heeft opengezet (zodat er - maar daarover later - ook een schilderij kon ontstaan zo groot als het plafond van een museum). Er was zelden een gewezen ‘action-painter’, die zoveel innerlijkheid, complexiteit en ‘second thoughts’ wist te huisvesten achter - of in - een zo spannend geaccidenteerd oppervlak. De notie ‘actie-schilderen’ is eigenlijk een pak dat deze keizer niet meer past, tenzij men ook Rubens en de gebroeders Adam in die rubriek zou willen huisvesten. Hij is (ook en misschien zelfs in

[p. 184]

Ger Lataster, ‘De dood van Matisse’, 1985, 328 × 200 cm.

Ger Lataster, ‘Lezende’, 1985, 320 × 200 cm.

eerste instantie) een robuuste barokschilder, die via een lange omweg en misschien ook wel vlucht, de weg terug heeft gevonden naar de grote heroïsche traditie van ‘maximal painting’ en naar de aanvaarding van zijn Limburgse land van herkomst. Lataster was nooit zuinig in zijn voordracht, nooit bevreesd voor pathos waar pathos en bezielde retoriek op hun plaats waren. Hij houdt van groot theater en levensgrote thema's maar in al zijn viriliteit en visuele mededeelzaamheid is zijn werk ook zo hermetisch als het Boek met Zeven Sloten. Een ikonoloog die eens wat anders wil ontkleden dan wat in renaissancistische termen is ingekleed heeft aan Lataster zijn handen vol.

In het werk van Lataster is alles te vinden ‘aan de oppervlakte’ maar die oppervlakte is polyfoon en veeltalig, zodat het kijken een lust is maar het lezen een last en dus hogere lust. De zuiver gestuele dramatiek van de action

[p. 185]

Ger Lataster, ‘Herminde’, 1985, 300 × 200 cm.

painting-choreografie van het schilderen als motorisch denken - is gebleven maar daar kon geen schilder met meer dan succes-ambities het tenslotte bij laten. De spontane greep op het wezen van de kosmos kreeg het karakter van wat Daniël Lataster ‘spontanisme’ noemt, een gemeenplaats die altijd - bij gebrek aan welspre-kendheid - diepzinnigheid moet voorspiegelen. Diepzinnigheid echter bestaat nooit als generalisatie en wie niet ‘to the point’ kan komen exposeert vooral ‘a second rate mind’. De muren van de kantoren van alle no nonsense-ondernemingen zijn dan ook behangen met dit geweld dat geacht wordt grenzen te verleggen maar nog nooit een bergje heeft verzet of een manager uit zijn droom heeft geholpen. In het werk van Lataster loeren het alledaagse, het hoog- en laagautobiografische en de wereld van uur en feit door de kieren van de abstracte systeembouw, een bij nader inzien nog veel te ordelijke en smaakvolle chaos. De abstract-expressionistische gedachtenvlucht wordt aanvankelijk door wat te nadrukkelijke profanaties, later door figuraties, die zich op eigen kracht uit de verf losmaakten, in de rede gevallen. Die verdichtingen namen gaandeweg de vorm aan van ‘Schwankende Gestalten’ op de grens van ‘slagen in de lucht’ en reële verschijningen met een herkenbaar menselijk en ook wel bovenmenselijk gezicht, het gezicht van mythische gestalten. Toen Lataster zich met wat minder schroom tussen onder- en bovenwereld had gehuisvest en zich dus op één lijn bevond

Ger Lataster, ‘Aankondiging’, 1985, 300 × 150 cm.

[p. 186]

met al die voor natuur noch metafysica terugdeinzende schilders uit het verleden kon hij met recht beweren: ‘Au fond ben ik gewoon een heel klassieke schilder’. Zijn collega's en beoordelaars ware toen grotendeels geen tijdgenoten meer maar voorgangers en wat de kunstgeschiedenis nogal arrogant - want waar is de vooruitgang - ‘voorlopers’ noemt. Die voorgangers keken op Lataster neer vanaf een zeer hoog en ongenaakbaar standpunt - koepels en plafonds - en het zal hem veel deugd hebben gedaan te vernemen dat er ook in deze tijd nog ouderwetse opdrachtgevers waren, die hem de kans wilden geven met deze Meesters van Weleer - steile wand-artisten en picturale alpinisten - op één niveau te komen. Hij kreeg de opdracht het plafond van zijn kunnen te laten zien en niet op zomaar een plafond maar op een plafond van en prestigieus museum, het Mauritshuis in Den Haag, een plafond dat niets anders dan grote kunst overkoepelt. Om het nog moeilijker te maken: Lataster diende het op te nemen tegen en ‘on painting terms’ te komen mét voorgangers, die gewend waren boven hun hoofd te schilderen en volkomen op de hoogte waren van de problemen, verbonden aan de beoefening van een kunst waar je als publiek niet tegen aan maar tegen op kijkt. Alles wat ons aan kunst boven het hoofd hangt ondergaat een machtsverheffing

Ger Lataster, ‘De dag der overwinning’, 1984, 330 × 206 cm.

en heeft deel aan de bovennatuur. Een op een plafond geschilderde erotische scène krijgt onvermijdelijk de allure van een ‘Allegorie van de Strijdende Kerk’. Als het goed is maakt de schilder echter geen gebruik van die machtsverheffing maar vindt hij een stijl en een thema boven de orde van het menselijk oog in oog. Hollands realisme - een herbergscène of een stilleven - voelen zich misplaatst op een plafond en verliezen daar, boven hun stand geheven, hun aanspraak op realiteitszin. Lataster voelde zich wel op zijn plaats. Hij had geen last van hoogtevrees maar wat hij schilderde kan misschien juist wel als een ‘Apotheose van de hoogtevrees’ worden genoemd. Men denke in dat verband dan vooral aan de hoogtevrees van alle kunstenaars - alle hedendaagse kunst - met

[p. 187]

prometeïsche, te eigenmachtige en verstrekkende ambities. Hij schildert de hoogmoed en de val en het hele mythologische repertoire dat daarbij hoort: Gods hand, de hand van de schilder, Prometheus, Ikaros. Lataster schilderde zijn twijfel aan de grenzeloosheid van de menselijke autonomie en de vooruitgang als een teken aan de hemel, althans aan het plafond. Dat impliceert een paradox: wat boven ons hoofd wordt geschilderd drukt altijd een triomf uit, in dit geval minstens een triomf der schilderkunst. Kan de twijfel aan de triomf ook in de meest triomfalistische toonaard die de schilderkunst kent worden geschilderd en dat nog wel in een museum, die tempel gewijd aan het geloof aan alles wat kunst- en vliegwerk is? Vermoedelijk zijn vorm en boodschap toch te rijmen. Lataster doet afstand van het illusionistische, dat alle barokke plafondschildering kenmerkt, maar maakt de illusie wel tot een reële macht naast en boven de werkelijkheid. De picturale werkelijkheid is een illusie die de hemel bestormt en de werkelijkheid achter zich laat. Dat de schilder van tijd tot tijd terugvalt in de werkelijkheid als desillusie of in de kleine illusies van alledag, weerhoudt ons er niet van in het museum ter kerke te gaan, ‘het hart omhoog, het oog naar boven want hier beneden is het niet’. De schilderkunst bevindt zich aan de grens van de werkelijkheid en wie die gevaarlijke hoogten als louter illusie afdoet valt al vóór hij geklommen heeft, want er is ook geen bodem meer. Er waren in de ontwikkeling van Lataster perioden waarin hij ons meer roet dan eten voorzette; dat roet is er nog maar het regent ook manna van het plafond.