Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 142]

Nederlandse taal- en cultuurpolitiek

Nederlandse taal en cultuur in het buitenland

De roem houdt op in Roosendaal

Problemen bij het onderwijzen en vertalen van Nederlandse literatuur in de Verenigde Staten van Amerika.

Er zijn relatief weinig universiteiten in de Verenigde Staten die de Nederlandse taal onderwijzen. Als de taal onderwezen wordt, dan is dat gewoonlijk voor twee jaar, of vier semesters, zodat de beste studenten die ‘Dutch’ gevolgd hebben, een kennis van de taal bezitten die ongeveer gelijkwaardig is aan de kennis van Frans of Engels van studenten in het vierde jaar van de middelbare school in Nederland en Vlaanderen.

Bovendien zijn niet alle studenten de ‘beste’, althans niet in Nederlands. Er zijn studenten die Nederlands studeren uit interesse; er zijn er ook die dit doen omdat universiteiten in de Verenigde Staten nu eenmaal eisen dat je een ‘vreemde taal’ in je studiepakket hebt opgenomen voor ze je een diploma uitreiken. Vandaar de enorme studentenaantallen in Spaans, Duits en Frans. Wie die talen niet wil studeren, en ook geen Russisch, Japans of Koreaans, kan bij het Nederlands belanden.

Het grootste deel van de studenten in welke taalcursus Nederlands dan ook, bestaat daarom niet uit personen die vergelijkbaar zijn met studenten die in Nederland of Vlaanderen Nederlands gaan studeren aan de universiteit. De meeste studenten Nederlands komen vaak niet uit ‘Liberal Arts’ of uit ‘Humanities’, maar wel uit de exacte wetenschappen, ook omdat je in de exacte wetenschappen meer beurzen kunt krijgen voor de Lage Landen.

Dit betekent niet per se dat de meeste studenten in de klas niet geïnteresseerd zijn in literatuur. Het betekent wel dat het niveau van hun Nederlands het hun doorgaans niet mogelijk maakt Nederlandse literatuur in het Nederlands te lezen.

Daarom moet Nederlandse literatuur in vertaling worden gelezen. En daar hebben we de poppen aan het dansen. De docent Nederlands die een boekhandel in de Verenigde Staten binnenstapt, denkt met afgunst aan zijn of haar collega's Scandinavische talen. Je kunt Ibsen, Strindberg, Hamsun, Lagerkvist, zelfs Lavransdottir in goedkope pocket-uitgaven kopen. Voor Nederlands ligt de situatie anders: er zijn nu onderhand genoeg interessante Nederlandse romans vertaald voor een potentiële reading list van een college ‘Dutch Literature in Translation’, maar meestal zijn die romans niet in goedkope uitgaven voorhanden.

Bovendien beschikken zeker Ibsen en Strindberg over het grote voordeel van ‘name recognition’. Mensen buiten de Scandinavistiek weten wie deze schrijvers zijn, gewoonlijk omdat ze behandeld worden in colleges over ‘Modern Drama’. Geen enkele Nederlandse auteur, klassiek of modern, kan zich in dezelfde ‘name recognition’ verheugen.

Omdat de Amerikaanse studenten niets kunnen koppelen aan bepaalde namen, vallen ze terug op het ‘image’ van de Lage Landen dat in hun cultuur bestaat, en dat image inspireert ze doorgaans niet tot het lopen van colleges ‘Dutch Literature’.

Zonder de Verenigde Staten, denkt de Amerikaanse student, zouden de Lage Landen nu zo ongeveer het Noordzee-equivalent zijn van de Baltische republieken in de Sovjet-Unie. Bovendien zijn de cultuurprodukten van de Lage Landen die wel name recognition hebben in de VS niet ‘talig’ van aard: schilderijen, dans, film, elektronica.

Tegenover dit weinig inspirerend image van de Lage Landen staat een niet direct positief image van de Verenigde Staten in die Lage Landen, vooral bij de meeste potentiële ‘cultuuruitzaaiers’, wat de zaken niet bepaald makkelijker maakt.

De meeste ‘cultuuruitzaaiers’ van dit slag zien de VS als een noodzakelijk kwaad dat ze bereid

[p. 143]

zijn te gedogen omdat de VS ervoor zorgen dat een nog groter kwaad, de Sovjet-Unie, geweerd wordt. Dat de VS zelf over intrinsieke kwaliteiten zouden kunnen beschikken, wordt vaak ontkend. Deze attitude berust duidelijk op een rotsvaste overtuiging van de Europese superioriteit, die toch een beetje vreemd aandoet: niet alleen hebben de Amerikanen hun revolutie dertien jaar voor de Franse gehad, ze hebben ook een staatsbestel opgebouwd dat heel wat stabieler is gebleken. Bovendien hebben ze zich maar aan één burgeroorlog schuldig gemaakt, terwijl de staten van Europa sedert 1789 enorme slachtpartijen hebben aangericht.

Het komt in de meeste ‘cultuuruitzaaiers’ in de Lage Landen niet op de Amerikanen te aanvaarden zoals ze zijn, omdat ‘aanvaarden’ voor dit slag mensen ook onmiddellijk ‘goedkeuren’ lijkt te impliceren, wat voor Amerikanen duidelijk niet het geval is. Als President Bush probeert de grondwet in die zin te amenderen dat de vlag niet meer mag worden verbrand, repliceert Jesse Jackson dat er al veel langer kruisen zijn verbrand dan vlaggen.

Vanzelfsprekend keurt Jackson het verbranden van kruisen (door de Ku Klux Klan) niet goed, maar dat betekent niet dat hij zijn Amerikaan zijn niet aanvaardt.

Dezelfde ‘cultuuruitzaaiers’ in de Lage Landen zijn bovendien ook vaak van oordeel dat de VS hun huidige prestige eigenlijk niet ‘verdienen’. Ze hebben gewoon de mantel geërfd van wijlen het Britse Rijk. Zelf hebben ze eigenlijk geen ‘cultuur’, behalve dan in-precies-New England, de Oostkust. Dit soort ideeën wordt vaak ‘uitgedragen’ door mensen die zich in de Lage Landen inzetten voor het behoud van folklore en ‘populaire cultuur’, die zij door gelijkschakeling bedreigd achten. Maar wat in de VS niet is gelijkgeschakeld met New England is voor hen geen cultuur. Wat cultuur is in Texel, is cultuurloos in Texas.

Dit soort Nederlandse ‘cultuuruitzaaiers’ legt uiteindelijk een nogal dubbelzinnige houding tegenover de Verenigde Staten aan de dag. Men krijgt de indruk dat de meesten onder hen het niet de moeite waard vinden zich met dit soort barbaren in te laten. Daartegenover staat dat allen onder hen er zich terdege van bewust zijn dat de weg naar de internationale roem heden ten dage door de Verenigde Staten loopt. Heel weinigen onder hen kunnen met dit dilemma leven, zoals we later zullen zien.

Maar nu eerst terug naar de Verenigde Staten. In onze wereld van vandaag spelen die Verenigde Staten ongetwijfeld de rol van een dominante cultuur. Dominante culturen hebben doorgaans weinig interesse voor gedomineerde culturen, zoals de cultuur der Lage Landen, en de Verenigde Staten zijn hierin geen uitzondering. Gedomineerde culturen maken nu eenmaal een wereldbeeld dat al complex genoeg is, nog complexer. Bovendien is het standpunt van de dominerende cultuur helemaal anders dan dat van de gedomineerde cultuur. Waar inwoners van de Lage Landen zich als wonende in, of ten minste dicht bij het middelpunt van zoniet de beschaafde, dan toch de morele wereld beschouwen, daar denken inwoners van de Verenigde Staten aan inwoners van de Lage Landen min of meer zoals ze denken aan inwoners van Costa Rica, of enig ander relatief ongevaarlijk klein gebied dat aan ‘onze’ kant staat.

Als puntje bij paaltje komt, mogen de gedomineerde culturen er van het standpunt van de dominerende cultuur gezien best zijn, op voorwaarde dat ze maar niet te veel ruchtbaarheid geven aan het blote feit van hun bestaan.

Nu dient opgemerkt dat zo'n soort houding in de VS een soort keerpunt betekent. De VS willen gedomineerde culturen niet meer met huid en haar ‘bekeren’ tot het VS model. De laatste poging in die richting was Vietnam, en een succes is dat bepaald niet geworden. Vietnam was ook, zoals men zich zal herinneren, het einde van het positieve beeld van de VS (bevrijders, chocolade, tandpasta) in Europa. Als gevolg daarvan wil de Europese (Lage Landse) linkse intellectueel de VS ook niet meer bekeren tot het Europese model - waarbij natuurlijk dient te worden opgemerkt dat dit soort bekering ten enen male overbodig zou zijn indien de Verenigde Staten inderdaad, zoals de linkse intellectueel het stelt, totaal overtuigd zouden zijn van de Europese superioriteit.

Hoe dan ook, als het - het financiële buiten beschouwing gelaten - moreel niet de moeite loont zich met de Verenigde Staten in te laten, dan is succes in die Verenigde Staten eigenlijk verdacht. Vandaar ook het feit dat de enige Nederlandstalige schrijver die inderdaad enorme successen oogst in de Verenigde Staten, Jan Willem van de Wetering, door de Nederlandse kritiek wordt genegeerd, doodgezwegen, of afgedaan als een schrijver van detective-romans-weer zulke Amerikaanse import.

Daar staat natuurlijk, en wel als een paal boven water, tegenover dat je nu eenmaal in de Verenigde Staten dient te worden uitgegeven als je ook maar wil beginnen aanspraak te maken op wereldwijde erkenning en, waarom niet, roem.

Vandaar ook het, op zich bijzonder lovenswaardige, initiatief van WVC om elk jaar Nederlandse schrijvers als ‘writers in residence’ naar universiteiten in de Verenigde Staten te sturen. Het opzet is uiteraard dat die schrijvers hun eigen werk kunnen promoten en nieuwe inspiratie kunnen opdoen. Er zijn schrijvers die deze kans aangrijpen; er zijn er ook die dat niet doen.

Wie met een ‘open mind’ naar de Verenigde Staten komt, doet in de regel positieve ervaringen op. Wie dat niet doet, belaadt vroeg of laat (gewoonlijk eerder vroeg) de Verenigde Staten met alle zonden. Als er iets in het privé-leven van de auteur mis gaat (liefde, in-spiratie, belastingen) dan is dat uiteraard het gevolg van een Amerikaanse samenzwering - terwijl

[p. 144]

de meeste Amerikanen natuurlijk onkundig zijn van het bestaan van de auteur. Dit soort auteur is meestal ook niet geïnteresseerd in de echte Verenigde Staten, alleen in die aspecten die zijn of haar eigen vooroordelen bevestigen. Bovendien wordt hij of zij in de Verenigde Staten ook aanzienlijk minder gesubsidieerd dan in Nederland. En daar zit hij dan, daar hokt zij dan, door Nederland verbannen (althans toch voor negen maanden), door de VS niet als een koning(in) ingehaald. Geen wonder dat hij / zij de rol van de existentiële clown gaat spelen, de verschoppeling tussen twee culturen - wat helemaal niet de bedoeling was, en wat ook helemaal niet nodig is, op voorwaarde dat de auteur in kwestie wil inzien dat de Verenigde Staten nu eenmaal anders zijn dan Europa.

En waarom zijn de Verenigde Staten dan zo anders? Ze worden per slot van rekening toch bevolkt door ex-Europeanen? (ga dat maar aan de Indiërs vertellen, de Japanners, de Chinezen en de Koreanen). De Verenigde Staten zijn anders dan de rest van de wereld omdat de rest van de wereld in de negentiende eeuw massaal naar de Verenigde Staten is gekomen. De machthebbers in de Verenigde Staten hebben toen klaarblijkelijk besloten dat de Verenigde Staten die massale immigratie alleen maar zouden kunnen overleven als ze de wereld (de immigranten) zouden herscheppen naar hun eigen beeld en gelijkenis, althans binnen de grenzen van de Verenigde Staten.

Het middel daartoe was natuurlijk de opvoeding. Engels moest de taal worden die alle diverse groepen zou samen houden, en ten behoeve van de immigranten, die ten slotte allemaal met hun eigen nationale mythen uit de rest van de wereld kwamen aandragen, moesten en zouden er ‘authentieke’ Amerikaanse mythen gecreëerd worden, die vandaag de dag nog voortleven. Denk aan George Washington, het voorbeeldige knaapje met het zilveren bijltje dat nooit een enkele leugen heeft verteld: voorwaar een waardige evenknie van Jantje en de Pruimenboom.

Vandaar ook het hoera-patriottisme dat de Verenigde Staten gemeen hebben met andere jonge naties, zoals de Sovjet-Unie, China, en zelfs het België van tussen 1830 en 1914, toen - uiteraard Franstalige - nonnenscholen in Vlaanderen hun leerlingen een - uiteraad Franstalige - versie van de Vlaamse Leeuw leerden zingen. Alleen is dit jonge patriottisme duidelijk minder rancuneus dan zijn oudere ‘modellen’ in Europa. Twintig jaar na de Vietnam-oorlog vraagt geen mens meer aan zijn buurman of diens zoon indertijd naar Stockholm is gegaan, of naar Saigon.

Maar het blijft een feit dat de Verenigde Staten nog altijd weinig aandacht hebben voor de buitenwereld. Vandaar de Amerikaanse pogingen om de Verenigde Staten eenvoudig te exporteren: er zijn de militaire bases verspreid over de hele wereld, en er zijn ook de Hiltons, de Sheratons en de Holiday Inns verspreid over de hele wereld. De gemiddelde Amerikaan wil de wereld wel leren kennen, maar dan wel alleen ‘on his or her own terms’ - net zoals de gemiddelde Lagelandse ‘cultuuruitzaaier’ waarvan eerder sprake. Alleen beschikken de Lage Landen nu eenmaal niet over de financiële middelen om overal of Hiltons, of bases uit te zaaien.

Gedomineerde culturen zijn eigenlijk door de geschiedenis min of meer in een geografische en culturele hoek gedrongen. Ze hebben geen macht meer, wat meteen ook betekent dat ze geen verantwoordelijkheid meer hebben. En gebrek aan macht en verantwoordelijkheid maakt de verleiding van het moraliseren vrijwel onweerstaanbaar. Omdat wij het niet hoeven te doen, zullen we de anderen eens terdege vertellen hoe ze het moeten doen.

Het soort Lagelandse ‘cultuuruitzaaier’ waarvan hier sprake is, teert op een soort morele arrogantie die verwijzingen naar politionele acties in Indonesië, bijvoorbeeld, of Stanleystad gewoon naast zich neerlegt. De schrijver die potentieel cultuur uitzaait, voegt hier nog de oude Calvinistische eerbied voor het geschreven woord aan toe. Niet meer het

[p. 145]

woord van de God, uiteraard, maar wel het eigen woord. En dat woord wordt nu juist aangetast in vertaling. En alsof dat nog niet genoeg was, worden die vertalingen dan nog eens nagekeken door het verachtelijke ras van ‘editors’, die zomaar woorden schrappen als ze vinden dat die er te veel staan, zonder dat ze zich bewust zijn van de omvang van de majesteitsschennis die ze begaan. En zo komt het dat menig Nederlandstalig schrijver niet eens vertaald wil worden, terwijl diezelfde Nederlandstalige schrijver de eerste zal zijn om het gebrek aan belangstelling voor de Nederlandse literatuur aan te klagen.

Wat het doceren en vertalen van Nederlandse literatuur in de Verenigde Staten van Amerika zo moeilijk maakt, is geenszins de kwaliteit van de vertalingen. Het probleem is het dubbele ‘Feinbild’ dat de Amerikaan van de Lage Landen heeft en dat de hier beschreven ‘Laaglandse Cultuuruitzaaier’ van de Amerikanen heeft. Het Amerikaanse ‘Feinbild’ is gebaseerd op macht en onwetendheid. Het Lagelandse op arrogantie en morele verontwaardiging.

Helaas legt macht meer gewicht in de schaal dan morele verontwaardiging. Vandaar dat boeken die overeenstemmen met het Amerikaanse ‘Feinbild’ het in de VS wel doen, zoals alles wat met de oorlog te maken heeft, getuige het succes van Etty Hillesum en De Aanslag.

Daarbij komt nog dat de definitie van literatuur in de VS zo anders is dan in de Lage Landen. Niet direct voor poëzie en drama, maar wel voor de roman. Amerikanen houden van romans waarin iets gebeurt en die zich ook afspelen in landen waarin iets gebeurt. Ze zijn er vast van overtuigd dat er in de Lage Landen sedert de oorlog niets meer is gebeurd. Vandaar hun groeiende belangstelling voor romans uit de Antillen, Suriname, Indonesië en Zuid-Afrika. Brink, Breytenbach, Joubert, Mathee, Leroux en Rabie hebben geen hulp nodig om hun werk vertaald te krijgen en uitgegeven bij de meest prestigieuze uitgeverijen.

Misschien zou het zelfs voor de Nederlandse literatuur niet zo kwaad zijn om eindelijk wat afstand te gaan nemen van het ‘rainy realism’ gecombineerd met ontmoetingen met wat nu al wel de kleinkinderen van de Waffen SS en / of het verzet moeten zijn. Voor het vertalen en doceren van Nederlandse literatuur in Amerika geldt heel zeker dat men zich niet hoort blind te staren op de hedendaagse produktie, of producenten, zolang die zich blind staren op hun vooroordelen. Meer kans op succes wordt geboden door ‘forgotten classics’, die nooit eerder vertaald zijn, zoals De Vlaschaard, of Houtekiet, of teksten die zowel cultuurhistorisch als literair - historisch van belang zijn. Daar ligt, mijns inziens, de beste kans van de neerlandicus in de VS die zijn of haar literatuur wil aanbieden, maar op dubbel onbegrip stoot - in twee varianten van Het Heilige Gelijk, dat gelukkig de tijd niet overleeft.

André Lefevere