Ons Erfdeel. Jaargang 34

Theater

De Queeste van het Theater: Eigenheid

Het is een dooddoener, maar ieder medium heeft zijn eigen taal, zijn eigen kracht en zijn eigen charme. Toneel kan een heel krachtig medium zijn als het zijn eigenheid opzoekt en gebruikt. Ooit misschien in het toneelverleden probeerden toneelmakers de werkelijkheid te benaderen. Nu zou het belachelijk zijn dat nog na te streven. Andere media kunnen veel makkelijker de realiteit nabootsen.

Toneel moet dus zijn eigenheid zoeken. Het is opvallend dat veel theatermakers bij die queeste, de klassieke schouwburg, het symbool van de ‘net echt’ cultuur, verlaten, en op zoek gaan naar plekken waar toneel beter tot zijn recht kan komen. Het Ro-theater uit Rotterdam nam ons mee naar het Utopiacomplex. Daar in Hal 4 van het oude waterleidingbedrijf speelde het Parsival van Tankred Dorst.

Parsival is een verhaal uit de Graalmythe en die van Koning Arthur en de Ronde Tafel. Dorst heeft het herschreven en er zijn eigen interpretatie aan gegeven. Aanvankelijk is Parsival een boerse bruut die zich vooral slaande een weg baant door het leven. Als iets hem niet zint dan is het: hak, hak, hak, en weer is er een obstakel uit de weg geruimd. Parsival als mythologische Rambo op weg naar hoger honing, de graal. In de loop van het stuk geeft Dorst hem inzicht; Parsival krijgt meer oog voor zijn omgeving, de mensen die met hem omgaan. Een puur sympathieke held wordt hij echter nooit meer.

Het ruimtegebruik is opvallend. Je kijkt niet naar een voorstelling, je zit er middenin, je bent er bijna een deel van. De toeschouwers zitten in de ene helft van de zaal aan Arthurs ronde tafel die de afmeting van een podium heeft; de drie acteurs nemen daar steeds in verschillende hoedanigheden' aan, op of onder plaats. In de andere helft van de zaal staan de zogenaamde Graal-objecten. Daarmee is de hele zaal Arthurs ruimte geworden. En wij zijn niet langer toeschouwer maar betrokkenen. Want als mederidders van de Ronde Tafel kunnen we toch niet zeggen: Wir haben es nicht gewuszt.

Voor de pauze is er een meeslepende afwisseling tussen actie en verhaal. Het verhaal wordt afwisselend door één van de drie acteurs verteld; daartussendoor worden scènes uitgebeeld. De pauze betekent helaas een duidelijke breuk in het stuk. Na de pauze wordt er te veel verteld en te weinig uitgebeeld. De climax van Parsivals queeste, het aanschouwen van de Graal blijft veel te veel een verhaal.

De voorstelling eindigt op het mystieke hoogtepunt: Parsival beleeft heel hoog op de gletsjer een moment van volmaakt geluk, een moment van perfecte harmonie. Daarna kan het leven nooit meer worden wat het ooit beloofde. De koning en de koningin zitten met een overtollige partij Graalreplica's en Parsival kan niet meer wennen aan het gewone bestaan. We wisten al dat dit het resultaat zou zijn van Parsivals ultieme beleving; de gletsjerervaring is een flashback vanuit de kater achteraf. Misschien hadden we hem als mederidders moeten waarschuwen: we zaten er toch zo dichtbij.

Van een heel andere orde was het Bewegings Theater Bewth al zaten ook zij in een waterleidingbedrijf. Maar dit bedrijf werkte nog volop en was op het landgoed Leyduyn te Haarlem. In tegenstelling tot groepen als het Ro-theater of Toneelgroep Hollandia, gebruikt Bewth zo'n lokatie niet als achtergrond, maar is de lokatie de voorstelling. Met allerlei middelen probeert Bewth zoveel aspecten van ruimte en atmosfeer van de ruimte aan de toeschouwer te tonen. Mocht die hij Parsival nog een ogenblik denken aan reactie, bij voorstellingen van Bewth past de toeschouwer slechts totale overgave en rust.

Met de voorstelling in het Leyduyn keerde Bewth weer terug naar zijn klassieke concept: veel accent op de ruimte, de belichting en de beweging, en minder op de verschillende perspectieven of de betekenis van de voorwerpen. Nieuw was de aandacht voor geluid in de voorstelling. Er werd veel gezongen en er werd op diverse voor mij merendeels exotische instrumenten gespeeld. Het geluid en de belichting deden het erg goed in de grote hal waar we zaten tussen de enorme bakken water. De muziek straalde vooral weemoed uit; alsof het nog een lange, donkere weg was naar de toekomstige gebruikers in Amsterdam.

Die ruimte was weer prachtig

[p. 132]

Bewegingstheater BEWTH op het landgoed Leyduyn te Haarlem.

gekozen, niet alleen voor het geluid. Nooit tijdens de voorstelling kreeg je een werkelijk idee van de afmetingen. Geluid en licht tastten de proporties af. Sterk belichte bewegende figuren op afstand spelen dit spel met proporties mee. Een fietser in het donker met een lamp op zijn fiets lijkt seconden lang op weg. De grote waterbekkens zijn voor een tijd onpeilbaar; je kan niet echt goed zien hoe diep ze zijn of hoe groot.

Water is, hoe kan het ook anders in een waterleidingbedrijf, de leidraad van de voorstelling. Het komt op allerlei manieren terug: in de toeschouwers die in het begin water kunnen drinken, in de gondel entree van de toeschouwers; in het zeilbootje, en in de mevrouw die met een emmer water stort in de waterbakken.

Klassieke Bewth elementen zijn: dat je de voorstelling vooral moet ondergaan zonder teveel te zoeken naar betekenissen. Het ervaren van de toeschouwer. Simultane gebeurtenissen of gebeurtenissen die je pas na een tijdje waarneemt. Langzame ontwikkelingen. Manipulatie van de perceptie.

Je zou je er bijna over verbazen, maar ook gewoon in het theater gebeuren er soms de prachtigste dingen. Zo'n prachtig ding was Sumbo N.V. van theatergroep Carrousel in samenwerking met toneelgroep Amsterdam.

Sumbo N.V. is gebaseerd op een toneelstuk van de schrijver Bordewijk. Met veel gevoel voor Bordewijk en voor theater heeft regisseuse Lidwien Roothaan Sumbo aangepast aan een modern publiek. Ze heeft gelukkig niet geprobeerd om het stuk als een De Fabriek-achtig familiedrama te ensceneren, maar de gruwel van de Bordewijkse fantasie met theatermiddelen op te roepen. En dat is haar wonderwel gelukt.

Een redelijk welgesteld heer is overleden. Neven en nichten, de enige familie, komen op zijn begrafenis de erfenis verdelen, hierdoor aangezet door ooms huishoudster Tante Oma. Oom heeft wat bezittingen nagelaten en een aandeel van de Sumbo N.V. Niemand kan de waarde van het aandeel bepalen. Nadat de neven en nichten de vijandelijkheden hebben geopend met hun al jaren slepende conflicten, ontbrandt een explosief machtspel, waarvan zoals het hoort met explosies op het toneel de vonken af spatten.

Oom Ferdinand brengt zijn ervaring als effectenhandelaar in de ring. Jonge Evert overtroeft zijn oom met zijn jeugdige kennis en op de hoogte zijn. Dora maakt Ferdinand af door hem te dwingen het aandeel te kopen. Evert

[p. 133]

overtroeft Dora door haar bijna op het biljart, voorheen laatste rustplaats van de overleden oom, tot een partij ankerkader 4711 te dwingen. En de overleden oom heeft grand slem, want Ferdinand maakt fortuin, maar sterft tenslotte onder verdachte omstandigheden.

Sumbo N.V. is een prachtige voorstelling, zeer gestileerd, maar ook spannend en meeslepend. Het stuk zelf lijkt cynisch en macaber, op de rand van het onbetamelijke maar daarom juist zo leuk. Het is een praatstuk, vol soms scherpe dialogen die bij Roothaan uitstekend tot hun recht kwamen.

Sumbo N.V. geeft een genadeloos portret van de mensen. Het leven is één grote machtsstrijd, dat door de werkelijk groten als een spel kan worden gespeeld: de zakenvrouw. De gemiddelde burger, daarentegen is klein en lafhartig: de leraar. Bordewijks mensen zijn lelijk dierlijk, uit op hun eigen dierlijke lusten (de leraar), of ze zijn kunstmatig gefokt, maar uiterst fraai en krachtig: de eigenaresse van beauty parlors: ‘Ik verkoop geen schoonheid, ik verkoop jeugd’.

De erfeniskwestie is een cynische vorm van lot, of noodlot als u wilt. Eenmaal erbij betrokken is er geen ontkomen meer aan. Daarbij is wet en recht bij Bordewijk geen synoniem voor rechtvaardigheid. De wet is een jungle en de erfgenamen moeten in die jungle plotseling overleven. De één is fitter dan de ander. De krachtige mens weet van het aandeel, zijn aandeel, wat te maken; losstaand heeft het aandeel geen waarde. Waarde, macht, geld, recht zijn dus geen vaste begrippen, ze zijn gerelateerd aan het talent van de mens.

De conflicten in Sumbo N.V. zijn het hoogtepunt. Ze worden dan ook knetterend gespeeld met als hoogtepunt de ‘samenzwering’ tussen zakenvrouw en effectenhandelaar. Dat rookte aan alle kanten. De lichte inzinkingen van sommige karakters gedurende de bijna twee uur continue speeltijd zij de spelers vergeven. Daarvoor is Sumbo N.V. in zijn totaliteit een te fraaie produktie. Het grote, sombere décor met het ouderwetse jaren dertig parket droeg zeker bij tot de macabere stemming. Sumbo N.V. deed Bordewijkse zwarte humor aan alle kanten recht.

Paul van der Plank