Ons Erfdeel. Jaargang 34

[p. 108]

Culturele kroniek

Literatuur

Een huif over het zijnde

In het oeuvre van Hans Faverey, in de zomer van 1990 op zesenvijftigjarige leeftijd overleden, is de bundel Het ontbrokene de sluitsteen geworden. De nadering van de dood - in meer abstracte zin altijd al een thema in Faverey's poëzie - heeft hier aangrijpend concrete vormen aangenomen. Bij lezing van het laatste gedicht van deze laatste bundel was er even een herinnering aan het emotionerende ‘Laatste gedicht’ van Hans Andreus uit 1977: ‘en, Heer (ik spreek je toch maar weer zo aan. / ofschoon ik me nauwelijks daar iets bij voorstel, maar ik praat liever tegen iemand aan / dan in de ruimte en zo is dit wel // de makkelijkste manier om wat te zeggen), - hoe moet het nu, waar blijf ik met dat licht / van mij, van jou, wanneer het vallen, weg in // het onverhoeds onnoemelijke begint?’

Zo, met dit schijnbaar kalme blijk van rekenschap en met deze ‘bede’ eindigt Het ontbrokene:

Zonder begeerte, zonder hoop
op beloning, ook niet uit angst voor straf,
de roekeloze, de meedogenloze schoonheid
te fixeren waarin leegte zich meedeelt.
zich uitspreekt in het bestaande.
Laat de god die zich in mij verborgen houdt
mij willen aanhoren, mij laten uitspreken,
voor hij mij met stomheid slaat en mij
doodt waar ik bij sta, waar jij bij staat.

Er is, in Faverey's dichterlijke visie, een ‘leegte’ die zich ‘uitspreekt’ in het ‘bestaande’: een afwezige of zich in ieder geval verborgen houdende god, heerser over leven en dichten, sterven en zwijgen, en van een ‘meedogenloze schoonheid’ bovendien, un beau dieu sans merci, om Faverey's verwijzing naar de fatale vrouw, zoals de romantische literatuur haar kent, in de juiste context te plaatsen.

De immanente leegte waarvan hier sprake is, zeer pregnant in samenhang met de eigen dood, vormt het centrum van Faverey's poëzie, vanaf zijn vroegste werk. In het eerste gedicht van de bundel Gedichten van 1980, waarin twee eerdere bundels (uit 1968 en 1972) werden samengebracht, lezen we al over ‘Leegte, // zo statig op haar stengel’. Het is een beeld voor het ‘lege’, inhoudloze en in ieder geval niet-anekdotische gedicht dat Faverey wilde schrijven, maar het verwijst net zo goed naar de leegte die als schoonheid, als poëzie, in de wereld onzichtbaar is. Beter gezegd: die zich hooguit als afwezigheid aan ons presenteert. Het traditionele dichterlijke beeld vaneen bloem is gereduceerd tot leegte op een stengel.

Hans Faverey (1933-1990).

Het is niet ver gezocht, hier nu naar Stéphane Mallarmé te verwijzen: ‘La Rose, c'est l'absence de toute rose’. De ideale, zeg maar platonische Roos, baseert haar realiteit op de afwezigheid van iedere andere, stoffelijke roos. De vernietiging van deze laatste is in Het ontbrokene nabij. Met haar oo-klank is zij aanwezig in het woord ‘dood’:

Geurt de duistere roos,
die mij wordt getoond in het holst

van het woord dood, niet naar
verpletterde druiven, om hun ziel,

die ook is de mijne, vermoord [?]

In zijn voorlaatste bundel, Tegen het vergeten van 1988, schreef Hans Faverey over twintig rozen die ‘stralend van afwezigheid’ hun ‘zichtbaarheid’ trotseren. Hun afwezigheid, op anticiperende wijze zichtbaar door hun stoffelijkheid heen, is de hoogste vorm van schoonheid.

[p. 109]

Het ontbrokene laat Faverey's werk in al zijn schakeringen zien, dus ook zijn soms naar het absurdistische neigende humor, zoals in de reeks met de op zichzelf al vreemde titel ‘Gieter’. Daarin keert bij voorbeeld water ‘na al zijn omzwervingen’ terug naar ‘dezelfde steen’ en ‘kriebelt’ deze net zolang, tot er plotseling ‘een roodharige blonde brunette’ aan de oever verschijnt. Of, in een ander gedicht uit dezelfde reeks:

Een jonge egel heeft jeuk,
krijgt opeens een idee
en laat zich giechelend
van een helling rollen.

In dit gedicht is de dichter ‘vrijwel onverstoorbaar en uiterlijk / nog rustig’, maar juist deze mededeling doet ons inzien hoe er gestreden wordt met angst en emoties:

[...] Vrijwel

onverstoorbaar en uiterlijk
nog rustig zoek ik verder
naar het gat in de heg
dat voor mij bestemd is.

In dezelfde reeks, ‘Een gieter’, staat een man - de dichter, mogen we aannemen - na de regen in zijn tuin. Wij zien hoe hij enkele opzij gevallen pioenrozen opricht. Hij kucht. De zon breekt even door. Het is een zeer intens beleefd moment, dat hem volmaakt zichzelf doet zijn, met twee benen op de grond en desondanks eventjes los van de roerloze ‘granieten zee onder zijn voeten’ die aarde heet. Hij is ‘opgestaan uit één van zijn duizend / doden; een man in zijn tuin, / een kortstondige huif / over het zijnde’. De aanwezigheid van de roos wordt als gelukkigmakend beleefd en gekoesterd. Aardse metafysica.

Drie gedichten verder is de sensatie voorbij. Formeel gaat het daar wel om een andere man, ‘zo'n zelfde man’, maar die twee worden elkaars spiegelbeeld. Hij staat met neergeslagen blik naast zijn huis, een gieter aan de hand. ‘De grond om hem heen is vochtig; / zijn verlangen is leeg en heen. Wat hij / niet wil weten, onder geen voorwaarde, / is: waar en wanneer hij zal worden / terugverlangd en opgeëist door / de grond om hem heen’. De granieten zee onder zijn voeten, waarover we in het eerder geciteerde gedicht al konden lezen, is hier nu vochtige grond geworden en dreigt zich te openen.

Schrijven over iemands laatste bundel is ook schrijven over zijn oeuvre. Dat kon hier niet dan zeer beknopt. Maar het lijdt voor mij, als voor anderen, geen enkele twijfel, dat het werk van Hans Faverey tot de blijvende schatten van de Nederlandse poëzie behoort, zoals de verzen van Gorter (die van 1890) - aan hem wijdde Faverey in Het ontbrokene een prachtig gedicht - en de poëzie van Leopold, Van Ostaijen en Nijhoff.

Wiel Kusters

hans faverey, Het ontbrokene, De Bezige Bij, Amsterdam, 1990, 43 p..