Ons Erfdeel. Jaargang 30

Muziek

Brieven en documenten van de samenwerking tussen Andriessen en Kemp 1917-1921

De bloei van Pierre Kemp als dichter volgt zes jaar op de periode die Pim de Vroomen beschrijft in zijn leesbare boekje De doler en het kind van God, met als onderschrift: brieven en documenten van de samenwerking tussen Hendrik Andriessen en Pierre Kemp in de jaren 1917-1921. Het is een keurig verzorgde uitgave van De Prom te Baarn, verschenen als 11e deel in de serie Prom Bibliofiel.

Want pas in de periode 1927-1929 breekt het heel specifieke talent van de Kemp door en wel in de stijl van zijn korte, zowel romantische als realistische gedichten, gevoelig maar onsentimenteel, nog steeds niet gedateerd.

De componist Hendrik Andriessen is gecharmeerd van Kemp's gedichten en ziet zelfs eerder dan de gevestigde kritiek dat er sprake is van een ‘eenzame poëzie’, dit naar aanleiding van de bundel ‘Stabielen en passanten’.

Die gevoeligheid voor andere disciplines heeft Kemp zelfs in nog sterkere mate, in de periode die De Vroomen documenteert wil Kemp de schilderkunst vooralsnog niet opgeven. Overigens komt dit meer voor, de componist John Cage bijvoorbeeld twijfelde lang over een loopbaan als schilder dan wel componist!

Voor Paul Rodenko was Kemp een groot dichter die ‘behoort tot het ras van een Gorter, Leopold, Nijhoff, Achterberg’. De criteriumdichters zoals Hoornik en vervolgens de experimentelen (Vijftigers) waardeerden het specifieke karakter van Kemps werk, maar zagen hem toch als een ‘minor poet’. Welnu, van een groot dichter is ook de ‘opmaat’ interessant. Daar komt nog bij dat die beginperiode in Kemp's leven nogal mistig bleef. Het aandeel van Andriessen in de briefwisseling was overigens wel bekend, de brieven van Kemp zijn in 1981 gevonden door mevrouw M. Andriessen-Canoy in de nalatenschap van haar man, die op 12 april 1981 in Haarlem overleed.

De samenwerking tussen beide nog ‘beginnende’ kunstenaars resulteerde in een compositie onder de titel L'Histoire de Penfant de Dieu, een oratorium dat op 5 januari 1921 zijn première beleefde onder auspicieën van de afdeling Haarlem van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst. De tekst van Kemp komt niet voor in Kemps Verzameld Werk (Amsterdam 1976) en wordt door De Vroomen integraal weergegeven (pp. 49-52).

Men moet zich realiseren dat de 29-jarige componist weliswaar zijn belangrijkste werken nog moest schrijven, maar anderzijds toch al in 1919 één van zijn meest uitgevoerde werken gecomponeerd had: Magna res est amor naar Thomas á Kempis. Composities voor zangstem en orkest telt de catalogus er elf en daarvan is er vóór het oratorium op tekst van Kemp een drietal te vinden. Zeer Frans, spiritueel-mystiek, zeer klankzinnelijk en welluidend. Heel typerend is bijvoorbeeld de Miroir de peine naar Henri Ghéon (Agonie au jardin, Flagellation, Couronnement d'épines, Portement de Croix, Crucifixion) uit 1923.

L'Histoire de l'enfant de Dieu is - aldus het tekstboekje bij de

[p. 772]

première - ‘de geschiedenis van de eenvoudige mens, die gelukkig is met Gods goedheid en de schone natuur. (-) Het verhaal begint als een sprookje en de naïeve beeldspraak wijst op de eenvoud van het kind.’

Het is verleidelijk om in dit verband een uitspraak te citeren van Jan van Nijlen, die Kemp omschreef als ‘het oude kind’. Ook Adriaan Morriën noemt zijn kinderlijke geaardheid, die hem met zijn katholieke geloof en zijn Franciscaanse inslag ervoor behoedt heeft zich door een ‘ressentiment zijn leven te laten vergallen’. Want de tragiek in Kemp's oeuvre komt heus wel over, maar eigenlijk is er eerder sprake van een ‘spijtigheid waarbij toch voortdurend geglimlacht kan worden’. Deze karakteristieken zijn te vinden in Pierre Kemp, bevonden en gewogen, waarin De Vroomen opstellen over Kemps poëzie bijeenbracht voor Dimensie, Stichting voor letterkundige en wetenschappelijke uitgaven in Leiden. Ook het opstel van Rodenko bij de 70e verjaardag van de dichter is daarin te vinden.

Die sfeer van het wat naïeve, wonderwel aansluitend bij de wereld van Kemp, heeft Andriessen adekwaat getoonzet. De kritiek was dan ook teleurgesteld door het gemis aan monumentaliteit, een verwachting die het begrip oratorium nu eenmaal schept. Het werk bleek ‘hypereenvoudig en onmogelijk-simpel’. Maar sinds de muziek van Erik Satie weten we hoe moeilijk het is om eenvoudige muziek te schrijven. Geen dramatiek dus, maar een ingehouden lyriek, aan het slot is Franck's stijl manifest.

Het weinig heroïsche karakter, die ingetogenheid, is er oorzaak van dat dit werk wat ondergesneeuwd raakt en juist dan is zo'n verslag interessant.

Na het oratorium scheidden zich de wegen van beide kunstenaars, wel kwam het nog tot een samenwerking middels de Drie Romantische liederen (Manesprook, Wolkenboot, Dageraad) uit 1969 in de zetting voor sopraan, fluit, hobo en piano, geschreven voor het ‘Limburgs Trio’, bestaande uit Hélène van der Grinten-Andriessen, Piet Kingma en Cécile de Grijs. Ook daarover brengt De Vroomen verslag uit.

Vast staat, dat Kemp met de door Andriessen zo bewonderde Franse componisten goed vertrouwd is geweest. Want in 1915 vertrok Kemp naar Amsterdam, waar hij een journalistieke carrière bij De Tijd ambieërde. Collega Matthijs Vermeulen nam hem mee naar concerten met muziek van Debussy, Roussel en andere ‘nieuwlichter’ van die dagen. Zo kende hij de wereld van Andriessen door en door.

Overigens lag aan de samenwerking een veel stoutmoediger plan ten grondslag: Cornélie van Zanten vroeg de componist om een opera op tekst van Kemp.

Een opera zou Andriessen pas in 1949 componeren: Philomela, maar dat libretto schreef Jan Engelman, een Nederlandse bewerking van het zesde boek van Ovidius' Metamorphoses.

Nee, een opera en Kemp is een onmogelijke combinatie. De wereld van het kind, de uitdrukking van verwondering en van vertedering: dat past allemaal slecht bij de wereld van het grote gebaar...

Ernst Vermeulen

pim de vroomen, De doler en het kind van God, brieven en documenten van de samenwerking tussen Hendrik Andriessen en Pierre Kemp in de jaren 1917-1921, De Prom, Baam, 77 p.
Pierre Kemp, bevonden en gewogen. Opstellen over zijn poëzie, bijeengebracht door Pim de Vroomen, Dimensie, Leiden, 1986, 293 p.