Ons Erfdeel. Jaargang 30

Prima ‘amateurtheater’

Wie het toneelleven in Vlaanderen op de voet volgt, wordt af en toe verblijd met een voorstelling, die hoewel ze door ‘amateurs’ gemaakt is, veel produkties van beroepsgezelschappen overtreft in authenticiteit. Soms zelfs in afwerking. Financiële faciliteiten zijn er echter meestal niet bij, maar er is wel de onbegrensde inzet, uiteraard gekoppeld aan talent, van de echte liefhebber.

Wanneer een beroepsregisseur erin slaagt zo'n groep mensen te inspireren, vrij van de soms dodende produktiedwang waarmee het gesubsidieerde theater af te rekenen heeft, kan daar veel goeds uit groeien. Vooral wanneer hij voldoende realiteitszin heeft en beseft wat artistiek haalbaar is, kan, als de nodige vindingrijkheid is, juist in de beperking de zuiverheid van de voorstelling liggen.

In de theaterwereld gebeurt het immers vaker dat een regisseur bij zichzelf fantastische concepten uitbroedt, die door de acteur niet ingevuld worden. In dit geval schieten beiden tekort. Dit kan niet gezegd worden van twee produkties uit het voorbije seizoen.

Toneelkring Sint-Remben uit Torhout won het Gaverjuweel met Koning Oidipoes van Sophocles, in een regie van Dirk Tanghe. Vroeger al bracht deze jonge regisseur met dezelfde amateurgroep o.a. Romeo en Julia en Hamlet. Hij werd echter vooral bekend, tot in Nederland toe, met zijn feestelijke enscenering van De getemde Feeks bij Teater Malpertuis.

Koning Oidipoes is een gestileerde voorstelling, vrij statisch, maar met een grote woordbewogenheid en met beelden die voor de herinnering gemaakt lijken te zijn. De voorstelling wordt inderdaad gedragen door een erg expressieve tekstvoordracht, die de tragiek indringend en tegelijk bijna sereen opvangt. Het geheel zit gevat in een beheerst speldispositief, dat de sprekers vaak als spreekzuilen onderling op afstand houdt en toch voor een sterke interactie zorgt. De acteurs weten immers een spanning op te bouwen die verbaal, lichamelijk en emotioneel is.

Tanghe, die gebruik maakte van de vertaling van Johan Boonen, heeft de tekst grondig

[p. 770]

bewerkt. Deze Oidipoes is echter geen vrijpostige reflectie op het gegeven; het is geen experiment, maar een voorstelling die je met ontzag voor het eeuwenoude verhaal vervult. Misschien krijg je juist hierdoor het gevoel midden in een klassieke (wat dit ook mag zijn) opvoering te zitten.

En toch is deze Oidipoes levend modern. De hoofdpersonages, in keurig zwart-wit burgerpak, maken deel uit van een voorname familie, die door het noodlot getroffen wordt. Oidipoes lijkt aanvankelijk wel een dynamische carrièremaker, oprecht maar doortastend. De lokatie is zoiets als de ‘salon’ of ontvangstkamer van Oidipoes en Iokaste. Een tot in de abstractie uitgezuiverd decor, met op de achtergrond frontaal een set van zeven tegen elkaar aangeschoven geblokte zitelementen die een soort sofa vormen: wit, clean, glanzend. Rechts en links nog een paar van dezelfde zitmeubelelementen.

Dit beperkte decormeubilair is neergezet in een zandvlakte, waarin de aanwezigheid van mensen iets traags, iets ootmoedigs krijgt. De totaliteit van het spelbeeld vermengt intimiteit met oneindigheid, het vluchtige met het definitieve, spel met realiteit. Een sterke bijdrage hiertoe wordt door de rol van de kinderen geleverd.

Antigone en Ismene zijn nog erg jong; hun speelse aanwezigheid heeft iets vertederends, maar is ook symbolisch. Bij het begin spelen ze blindemannetje. Wanneer de ene het spoor van de ander kwijt is, roept ze in paniek om haar vader, Oidipoes. Aan het einde is Oidipoes écht blind; hij heeft zich dezelfde witte sluier voorgebonden als de kinderen. Wanneer Antigone en Ismene, die hij voor de laatste maal tegen zich aan wil drukken, van hem wegvluchten, schreeuwt hij om lokaste, zijn moeder. Een verbijsterend spiegelbeeld.

De kinderen nemen zelfs heel even de functie van het koor over. Het ‘probleem’ van het koor heeft Tanghe overigens handig opgelost. In een aanvloeiend licht doemen zeven mannen (een vooruitwijzing naar ‘de zeven tegen Thebe’?) telkens op achter een doorschijnende wand. Ze spreken geen woord, verschijnen in een zee van vreemde muziek, en blijven gefixeerd in dezelfde blik, dezelfde houding, met hetzelfde gebaar. Hun présence is een woordeloos commentaar: in zekere zin neutraal, maar soms tegemoetkomend en vooral dreigend.

Helemaal anders is de voorstelling van Wanja, Wanja!, naar Oom Wanja van Tsjechov, door de Mechelse amateurgroep TheaterTEATER o.l.v. huisregisseur Jappe Claes. Na Kamers (teksten van Valentin en Pinter) en Spelen met Vuur (naar Strindberg) is dit hun derde gezamenlijke produktie. Spelen met Vuur wordt zelfs dit seizoen opnieuw opgevoerd. Jappe Claes is vooral bekend als acteur en regisseur bij o.m. het NTG en Arca.

Wanja, Wanja! is een interessante voorstelling. Claes heeft de tekst van Tsjechov krachtig uitgedund en thematisch vooral de nadruk gelegd op het circuit van onvervulde passies tussen Wanja, zijn nichtje Sonja, de dokter en de onverwachte indringster Jelena, de scharnierfiguur die door Claes sterk op de voorgrond wordt gebracht. In Oidipoes groeit de spanning vooral vanuit een dramatische spreeksituatie; in Wanja, Wanja! in de eerste plaats vanuit de aanschouwelijkheid van acteergedrag en ruimtewerking.

Er wordt gespeeld in een oude ‘usine à vapeur’, op een toneel dat tientallen meters breed is, een soort doorsnee van het landgoed van Wanja. Enerzijds moeten de acteurs op de plankenvloer soms grote afstanden afleggen, wat wel eens gepaard gaat met veel gegesticuleer en lawaaierig gedoe. Het laat een indruk van ijlheid na. Anderzijds zijn er zeer intieme taferelen, waarbij zacht gepraat wordt en op een subtiele wijze verschillende roerselen aan de oppervlakte komen, al dan niet uitgesproken of uitgevochten spanningen, soms gedrapeerd

[p. 771]

met een gevoel van onbehagen, melancholie én krachteloosheid.

Deze intimiteit die leegte uitstraalt, geeft de voorstelling een sfeer van zachte waanzin. Hiermee wordt de toestand getheatraliseerd waarin de personages noodgedwongen leven, doordat ze wezenlijk niet (meer) in staat zijn de muren van hun eigen zelfzijn, hun bijna blindelings opgebouwde, afgesloten wereldje te doorbreken. Het is een sfeer die knap aangehouden wordt en zich tot in de kleinste typeringen manifesteert. Ze geeft aan Tsjechovs ‘komedie’ een heel specifieke dimensie.

De voorstelling stijgt uit boven het eendimensionale realistische spelniveau. Ze zit vol signalen en indicaties die voortdurend een beroep doen op de attentie van de toeschouwer. In dit verband wordt heel efficiënt gebruik gemaakt van belichting, brede spreiding van de ruimten, (ver)-plaatsing van de personages, en vooral van heldere typeringen, die stuk voor stuk boeien door de levendige manier waarop ze door de acteurs genuanceerd worden. Het is duidelijk dat een langdurige persoonlijke omgang van de acteur met zijn personage aan de basis ligt van de authenticiteit en de kwaliteit van het spel.

Wanja, Wanja! toont trieste figuren, bij wie hoop eigenlijk beperkt blijft tot een worsteling met hun verslagenheid. Ze zijn lachwekkend en tegelijk meelijwekkend. Geen tragische helden, maar zielige mensjes. Zelfs de mysterieuze Jelena, die van buiten komt, ontsnapt hier niet aan. Ze is mooi en koel, heeft iets uitdagends, maar in haar toon zit ook iets flemerigs, zelfs trutterigs. Ook zij is een zielig figuurtje, en ze weet het. Er is iets in haar dat zij blijkbaar niet beheerst. Wanneer zij weer vertrekt, en dus ook de dokter zijn dagelijkse bezoeken opschort, draait iedereen weer verder in zijn vicieuze cirkel. Het slot is een schrijnende start.

Dit seizoen zullen, we Jappe Claes en Dirk Tanghe veelvuldig met beroepsacteurs aan het werk zien. Jappe Claes wordt, samen met Jos Verbist, artistiek leider van Arca, waar hij Het gebroed onder de maan (G. Bourdet), De Broek (C. Sternheim) en Meeuwen (D. Besnehard) regisseert. Dirk Tanghe houdt het bij het klassieke repertoire. Hij regisseert De Vrek en Medea in het NTG, Romeo en Julia in KVS en De goede mens van Sezuan in Malpertuis. Laten we hopen dat ze er even hoog scoren als in Mechelen en Torhout.

Fred Six