Ons Erfdeel. Jaargang 30

Theater

Het eerste Nederlandse Theaterfestival

Het eerste Theaterfestival voor Nederlands en Vlaams toneel, gehouden van 28 augustus tot 11 september 1987 in Amsterdam, is niet geheel vlekkeloos verlopen. Het initiatief ertoe van Arthur Sonnen van het Holland Festival kan alleen maar toegejuicht worden. Op de praktische uitwerking van een aantal facetten tijdens het festival zelf valt het een en ander aan te merken.

Uitgangspunt was voor Sonnen de overtuiging dat het zowel interessant als stimulerend kan zijn om eens per jaar de balans op te maken van de ontwikkelingen in het Nederlands-Vlaamse toneel. Een jury, bestaande uit negen Nederlandse en Belgische theatercritici, heeft het afgelopen seizoen het Nederlandstalige theateraanbod bekeken en daaruit negen voorstellingen geselecteerd. In haar uiteindelijke keuze heeft deze jury behoorlijk recht gedaan aan de interessante ontwikkelingen in het Vlaamse en het Nederlandse toneel. Vijf van de negen uitgekozen produkties waren Vlaams: Le Diable au Corps van Paul Pourveur, Who's afraid of Virginia Woolf onder regie van Sam Bogaerts, De getemde feeks door Theater Malpertuis, Ali, de 1001 nachtmerrie van Tie-3 en Need to know van de Needcompany. Deze Belgische meerderheid wekt geen verbazing. Vooral de kleinere Vlaamse groepen brengen de laatste jaren toneel van een vaak verbluffende kwaliteit, zowel wat de regie als wat het spel betreft. Onder de vier Nederlandse produkties, Hamlet door het Publiekstheater, Ritter Dene Voss van Maatschappij Discordia, De Kersentuin van Artikelen en Projekten en Moeder Courage door Baal, bevond zich slechts één grote zaalproduktie: de Hamlet van Gerardjan Rijnders. Dat wekt evenmin verbazing. Ook het Nederlandse toneel bloeit tegenwoordig voornamelijk in de kleine zalen.

Op de selectie is uiteraard van verschillende kanten kritiek geleverd. Het vrije-produktiecircuit zou bewust buiten de selectie zijn gehouden, en ook aan andere theatervormen zoals cabaret zou onvoldoende aandacht zijn besteed. Dat de keuze van de jury in zekere zin arbitrair is geweest spreekt bijna voor zich, maar daar is niets negatiefs mee gezegd. Zoals zij in een verantwoording meldt is er niet gestreefd naar een gemeenschappelijk criterium; ieder van de juryleden hanteerde zijn of haar eigen criteria. Dat er binnen de diversiteit van uitgangspunten en achtergronden toch een selectie met een bepaalde kleur tot stand is gekomen heeft te maken met de kwaliteit van het gebodene. Een vrije produktie kiest nu eenmaal vaak voor de makkelijke toegankelijkheid en het grote publiek. En van het cabaret kun je je afvragen of het wel echt onder toneel thuishoort. In de uiteindelijke keuze van de jury wordt hoe dan ook een vrij representatief beeld gegeven van wat op dit moment in het Nederlandstalige toneel spraakmakend of interessant of vernieuwend is. Hierbij mag niet vergeten worden dat een theatercriticus door het vele dat verplicht gezien wordt bijna automatisch een selecterende blik krijgt die eerder gericht is op wat nieuw of anders is dan op wat - hoe mooi ook - al zo vaak is vertoond.

Een van de doelstellingen van het Theaterfestival, het naar het toneel lokken van een gedeeltelijk nieuw publiek, is in de twee weken dat het festival duurde in ieder geval tot stand gekomen. De zaalbezetting was uitstekend, vele voorstellingen waren uitverkocht, en het publiek was een stuk gevarieerder dan de vrij selecte groep liefhebbers die altijd al naar theater gaat kijken. Tegelijkertijd is dat publiek vermoedelijk niet helemaal aan zijn trekken gekomen. Een van de bijkomende plezierige aspecten van een festival is het contact tussen publiek en makers, in welke vorm dan ook. Daartoe was te weinig gelegenheid, en daarvoor zal het volgend jaar, als het festival in Rotterdam wordt gehouden, ook een oplossing moeten worden gezocht. Nu vonden de meeste discussies plaats op een lokatie (De Balie) en op tijdstippen die weinig publieksvriendelijk waren omdat er tegelijkertijd en op andere plekken voorstellingen te zien waren.

Veel wezenlijker is dat de kwaliteit van de discussies zeer wisselend was. Sommige waren van een verpletterende saaiheid, andere doortrokken van een verbazingwekkende rancune, de meeste van een beperkte relevantie. Het functioneren van het theater als cultureel en maatschappelijk verschijnsel leek de basis van elke discussie, of ze nu gevoerd werd door professoren en politici, buitenlandse critici, of theatermakers en -exploitanten. Af en toe had iemand iets aardigs te melden. Professor van Gunsteren, politieke theorie en geschiedenis te Leiden, zag wel wat in eventuele buitenlandse commentaar

[p. 768]

D. van der Linden en A. Kouwenhoven in ‘Ritter Dene Voss’ van Maatschappij Discordia.

op het Nederlandstalig toneel omdat dat de mogelijkheid schept om de eigen prestaties te toetsen aan internationale criteria: de mens heeft er baat bij als hij zich kan meten aan anderen en in die hiërarchie een plek krijgt toegewezen. Professor Herman Balthazar, gouverneur van Oost-Vlaanderen, glimlachte wat pijnlijk als een Nederlander het nodig vond om het ongeveer enige voorbeeld van eventuele politieke invloed van een theatervoorstelling - La muette de Portici -nog eens voor de dag te halen en zei verder wel zinnige dingen over de malaise in het toneel, die volgens hem nauwelijks bestond. Zo'n constatering werkt verfrissend in een sfeer waarin de impasse in het theater als een vaststaand gegeven wordt gehanteerd. Hans van Mierlo, politieke publieksbespeler bij uitstek, sprak fluwelig en bevlogen over zijn fascinatie voor het toneel en vooral de sfeer eromheen, en probeerde praktische oplossingen aan te dragen. Hij zag voor Nederland met zijn goede infrastructuur wel een mogelijkheid als een soort internationale groot-impressario voor culturele activiteiten. In een forum van internationale theatercritici werd verbazing uitgesproken over het feit dat er geen toneelstukken in het festival zaten van Nederlandstalige schrijvers, kreeg de Hamlet van Rijnders een pluim van Michael Coveney van de Financial Times, en werd Ritter Dene Voss van Maatschappij Discordia door Henning Rischbieter van Theater Heute beter gevonden dan de oorspronkelijke Duitse opvoering.

Op zich hadden deze eerste discussies in de reeks van zes beslist aardige momenten, echt wereldschokkend waren ze echter niet. Erger waren de twee avonden met de theatermakers zelf achter de tafel. Hun houding, enkele uitzonderingen daargelaten, varieerde van pure opgefokte agressie jegens toehoorders en critici tot totale indolentie waarin het werkelijk te veel moeite was iets over eigen of andermans standpunten te zeggen. Nu blijft het natuurlijk moeilijk iets zinnigs te zeggen over het eigen artistieke credo, en natuurlijk zeggen de voorstellingen zelf meer dan de regisseurs in woorden kunnen uitdrukken, en het was misschien ook beter geweest om een andere vorm voor de discussies te zoeken, maar feit is dat ze nu hoe dan ook zinloos waren. Betere discussieleiders, meer werkelijke publieksdeelname, gecombineerd met een tijdstip dat aansluit op de getoonde voorstellingen zouden een stap in de goede richting zijn, waarbij ook de onderwerpen zelf misschien wat minder oeverloos zouden kunnen

[p. 769]

worden gekozen dan nu het geval was.

Rest de apotheose, de galaavond die de feestelijke afsluiting had moeten zijn van wat in opzet zo positief was. Het heeft geen zin verder in te gaan op de hoge toegangsprijzen, de verplichte avondkleding waar niemand zich aan hield, de krakkemikkige techniek die voortdurend krakend en piepend de diverse sprekers onderbrak, of de ballonnenregen die na afloop over het publiek werd uitgestrooid als was het op een personeelsavondje. Het heeft wel zin om te kijken naar wat er echt niet deugde aan de avond. Opnieuw moet eerst gezegd worden dat het achterliggende idee - een afsluiting waarin de uitreiking van de publieksprijs voor de beste produktie van het Theaterfestival gecombineerd zou worden met de uitreiking van de Nederlandse Toneelprijzen die elk jaar worden toegekend door de Vereniging van Schouwburgen Concertgebouwdirecties - niet slecht was. Een poging tot verbroedering tussen de vrij conventionele theateropvattingen van de VSCD en de meer op vernieuwing gerichte houding van de Theaterfestival-verantwoordelijken kan functioneel zijn. In de praktijk bleek echter dat een aantal van de theatermakers wier voorstellingen in het festival werden getoond zich niet wenste te associëren met een instituut (de VSCD) dat zich zo negatief uitlaat over wat het ‘progressieve’ toneel te bieden heeft en prijzen uitreikt die zelden verrassend zijn. De gala-avond werd door de meeste van deze theatermakers dan ook geboycot.

Ze hebben er niets aan gemist. De uitgelezen kans die de organisatoren van het festival hadden om een zeer gemengd publiek, waaronder minister Brinkman, nu eens echt een proeve te geven van wat spraakmakend toneel kan betekenen, is volkomen blijven liggen. Twee eenakters van Beckett werden onder regie van Leonard Frank op de saaist mogelijke manier om zeep geholpen door Rik Hancké en Connie Stuart. Tenenkrullend genant, en Brinkmans opmerking in een speech na afloop dat het theater misschien nog niet helemaal springlevend was, getuigde eerder van politieke tact dan van werkelijkheidszin: wat hij gezien had was morsdood theater.

Dat Brinkman nauwelijks theater ziet, bleek die avond overigens weer eens duidelijk. Tijdens de uitreiking van de Nederlandse toneelprijzen, waarbij hij als een conferencier wiens tekst door Jos Brink geschreven is, flirterige zinnetjes uitwisselde met Martine Bijl, las hij op een gegeven moment voor uit het juryrapport over de rol van Anita Menist in Stilte van Noren. De ‘strijkplankscène’ werd genoemd. Brinkman, voor geen kleintje vervaard, zag zichzelf en Martine die scène al achter de coulissen oefenen. De strijkplankscène! Dat was inderdaad een onvolprezen scène, waarin Anita Menist als vermoeide oudere huishoudster betast wordt door de jongere zoon des huizes. Wat zich dan allemaal in haar mimiek en fysiek afspeelt is schitterend: ze is geschokt, maar ze heeft ook medelijden, en dan is er ook nog haar eigen sexualiteit die zonder dat ze dat wil opspeelt. Brinkman wist inderdaad niet waarover hij het had.

Slechts één facet van de gecombineerde prijsuitreiking kan positief gewaardeerd worden. De Theo d'Or van de VSCD werd toegekend aan de Belgische actrice Viviane de Muynck voor haar rol als Martha in Who's afraid of Virginia Woolf. De publieksprijs van het Theaterfestival ging naar dezelfde voorstelling, en dat is misschien een indicatie dat de verschillende theaterkampen meer gemeen hebben dan ze zelf denken.

Tineke Straatman