Ons Erfdeel. Jaargang 30

Beeldende kunst

Maria Beatriz: Heimwee naar het verloren paradijs

Een vrouw, veelal naakt, omklemt een tafelpoot of is verstrengeld met een boom, een zwaan, een hond. Altijd een naakte vrouw in combinatie met de natuur, een beest of een andere - geklede - vrouw. In enkele gevallen lijkt de vrouw zich losgemaakt te hebben van de met haar levende elementen. Op het moment dat de naakte vrouw alleen gelaten wordt, neemt ze een verontruste pose aan: wanhopig, verlaten. Zodra het contact er wel is, is de figuur rustiger, vrolijker, meer in evenwicht.

Dit is in het kort de iconografie in het werk van Maria Beatriz Matias. Het werk ziet er mooi, dichterlijk, maar tegelijk altijd agressief uit.

De kunstenares Maria Beatriz is van oorsprong Portugese, maar woont sinds 1970 in Nederland. In 1940 geboren, groeide ze op tijdens het fascistische bewind van Salazar. Ze vond dat ze geen ruimte had om haar eigen beslissingen te nemen en zich zelfstandig te ontwikkelen. Dat dwong haar op haar 22ste jaar al naar Engeland te emigreren, waar ze een jaar bleef. Nadat ze deze beslissing had genomen heeft ze nooit meer kunnen aarden in Portugal. Tweemaal ging ze nog voor enige tijd terug, maar de confrontatie bleek te pijnlijk.

Van 1964 tot 1970, vanaf haar 24e jaar, woonde Maria Beatriz in Parijs samen met haar toenmalige echtgenoot en een groep vrienden. Veel jonge mensen vluchtten in die tijd uit Portugal om de koloniale oorlog die Portugal voerde, te ontlopen. Ze leefden en werkten vol optimisme en plezier met elkaar in het Quartier Latin, de studentenbuurt in Parijs. De mei-revolutie in 1968 maakte een einde aan het optimisme van die jaren. Maria Beatriz zegt erover:

‘De opstand die wij in 1962 organiseerden op de universiteit in Lissabon en de latere revolutie van 1974 in Portugal ontstonden uit een bittere noodzaak en waren bepaald geen eigen vrije beslissing. Deze mei-revolutie in Parijs daarentegen was een spontane, vrije beweging. Het stelde vooral veel vragen over het dagelijks leven: over hoe je je leven in zou moeten richten.’

Na 1968 concludeerden veel van haar Portugese vrienden dat ze beter terug konden gaan naar Portugal; ze waren van mening

Maria Beatriz, ‘Zonder titel’, tekening, 1985.

dat ze zich in Portugal of ergens anders beter zouden kunnen ontplooien. Sommigen vestigden zich in andere landen als Italië of Engeland.

Maria Beatriz ging nog anderhalf jaar met haar echtgenoot mee terug naar Portugal, maar ze besloot uiteindelijk tot een scheiding, zodat zij naar Nederland zou kunnen vertrekken.

Steeds als ze in Portugal terug is, ziet ze de vermoeide, gekwetste blikken van de bevolking. Bovendien stoort haar het gebrek aan dialoog.

‘De mensen in Portugal zijn niet gewend om een discussie te voeren, naar elkaar te luisteren’.

Afgezien van het feit dat ze het land ontgroeid is, is ze nog steeds té betrokken om er niet door te worden geraakt. Het herinnert haar teveel aan haar verleden. Als ze er nu een paar weken is, lukt het haar nog steeds niet de sfeer in het land in overeenstemming te brengen met de prachtige natuur. De tegenstelling tussen de onderdrukking en het paradijselijke landschap is er één die ze niet kan vergeten. Het leek niet te kloppen dat de bloemen gingen bloeien en de zon ging schijnen in een land waar onderdrukking heerste.

Maria Beatriz kwam in contact met de cultuur van Portugal via de kindermeisjes die ze had. Het waren vrouwen van het platte-

[p. 760]

land die verhalen vertelden. Bovendien waren er steeds veel zigeuners die ze met prachtige, fel gekleurde kleren langs zag trekken op hoge boerenkarren. Beesten zoals kippen, kalkoenen, honden, waren steeds in de buurt; ze speelde er graag mee, hoewel het elk jaar weer een vreselijk drama was als de kalkoen met kerstmis geslacht werd en opgegeten. Vanaf haar tiende jaar woonde ze met haar ouders in de Algarve, in het zuiden van Portugal, en ging ze elke dag naar zee. De cultuur van Portugal bestond voor haar uit wat ze vond in haar directe omgeving, in de natuur, op straat en bij de poppenkast.

De Arabische of Spaanse invloeden in het land werden door het regime zeer bewust verzwegen. Pas na 1974 verscheen daar literatuur over.

Het leven van Maria Beatriz kan gezien worden als een leven vol breuken. Afgesneden van de cultuur van haar land, al op jonge leeftijd de banden met haar familie doorbroken, sinds jaren al het contact met de natuur van Portugal verloren. Ondanks deze gebeurtenissen voelt ze zich sterk verbonden met een aantal vrouwen in haar familie: met haar moeder natuurlijk en met de moeder en de zuster van haar vader. Het waren sterke vrouwen die overeind konden blijven en opvielen door hun persoonlijkheid.

Haar grootmoeder schilderde en stimuleerde haar enorm om kunstenares te worden. Haar tante was al vroeg geëmigreerd naar Engeland, omdat ze zich niet kon verenigen met het fascistische bewind in haar land. Haar moeder verzette zich tegen de vele conventies in Portugal. Dat gaf grote problemen, die ze uiteindelijk altijd het hoofd wist te bieden.

Al deze gegevens zijn van groot belang om tot een nader begrip te komen van het werk van Maria Beatriz.

Het werk dat ze maakt bestaat uit uitgeknipte onderdelen van papier die weer op papier geplakt

Maria Beatriz, ‘Boom’, acryl op triplex, coll. Gemeente Amsterdam B.K.R.

worden, of, in het geval van een groot doek, uitgeknipt doek op doek. Soms maakt ze ook gefiguurzaagde delen die als een reliëf tegen de muur staan of tot een ruimtelijke constructie worden gecomponeerd. Het werk is tamelijk fel van kleur, de voorstelling expressief. De afgelopen jaren maakte Maria Beatriz drie series: scènes rond een tafel, scènes in een bos, bij bomen en scènes bij de zee.

De ontwikkeling in haar werk zit dan ook niet zo zeer in de stijl - ze is zeker geen vormvernieuwer en in die zin een avantgardistische kunstenares - maar meer in de verschuiving van de onderwerpen. Natuurlijk verandert dan met de verschuiving van de onderwerpen haar manier van schilderen mee. Deze verschuiving van de onderwerpen kan gezien worden in verband met de eigen ontwikkeling van de kunstenares. Ze maakt zich vrij uit de omgeving van de huiskamer, met als centraal element de tafel, en beweegt zich langzamerhand naar buiten, via het nog enigszins beschermende bos naar de open vlakte van de zee. Langzaam treedt ze naar buiten en zien we de naakte vrouw in een enkel geval los van alles wat haar bindt. Nog niet overtuigend,

[p. 761]

wanhopig zelfs, net niet verdrinkend de eerste stappen zijn gezet.

Losmaken, doorknippen en weer aan elkaar plakken. Een bijna letterlijke illustratie van haar eigen leven. Maar zo poëtisch, zo kwetsbaar en zo openhartig gedaan dat het resultaat indrukwekkend is.

Maria Beatriz Matias' werk is een voorbeeld van een geslaagde synthese tussen een zeer persoonlijke, subjectieve weergave van haar eigen problematiek en die van de algemeen menselijke tragiek van eenzaamheid en heimwee naar het verloren paradijs.

Anneke Oele

Biografie:

Geboren in Lissabon, 1940.

1966-1968

Etslessen Atelier 17 te Parijs, met een beurs van de ‘Calouste Gulbenkian Foundation’.

Woont en werkt sinds 1970 in Nederland.

Solo-exposities, een selectie:

1969	Etsen, Cooperativa Gravura, Lissabon.
1970	Etsen, Printschop, Amsterdam.
1981	Schilderijen en objecten, Paladijn, Amsterdam.
	Schilderijen en objecten, Kunstzaal, Hengelo.
	Schilderijen en objecten, Galerie Moriaan, 's-Hertogenbosch.
1982	Tekeningen en objecten, Galerie ‘Acte Modema’, Lissabon.
1983	Schilderijen en objecten, Galerie Asselijn, Amsterdam.
1984	Schilderijen en tekeningen, Erasmusuniversiteit, Rotterdam.
1985	Schilderijen en tekeningen, Galerie Asselijn, Amsterdam.
1987	Schilderijen en tekeningen, Gemeentemuseum, Arnhem.
	Schilderijen en tekeningen, Galerie Asselijn, Amsterdam.

Groepsexposities, een selectie:

1968	Eerste Biënnale de l'Estampe, Parijs.
1980	Groep 1 + 1 = 11: Museum Fodor, Amsterdam; Stedelijk Museum, Schiedam; Bonnefanten Museum, Maastricht; Cultureel Centrum, Tilburg. Portugese Moderne Kunst, Miinchen.
1984	Objecten, Galerie Tribe, Amsterdam.
1986	Tekeningen, Galerie De Kapberg, Egmond aan de Hoef. Rijksaankopen 1985, 's-Gravenhage. Bij 't IJ, Amsterdam.