Ons Erfdeel. Jaargang 30

‘De boodschap, woord voor woord’

Veertien jaar na zijn vorige (tweede) bundel Herder en koning (1972) publiceerde Rudolf van de Perre najaar 1986 zijn intussen al tweemaal bekroonde Boergondische Suite. Al die tijd had hij niet stil gezeten, want hij maakte naam als voortreffelijk en gewaardeerd essayist en poëziechroniqueur: vijf monografieën over Vlaamse dichters en één gewijd aan de Nederlandse Margareta Vasalis (die zich lovend uitsprak over de indringende, eerlijke en evenwichtige benadering van haar werk!) Even dankbaar betoonde André Demedts zich voor de inzichtrijke wijze waarop Rudolf van de Perre hem als romancier, novellist en dichter in een monumentale studie behandelde. Verder verschenen nog vijf inleidingen en commentaren over poëzie, recentelijk Die lezen mogen eenzaam wezen, bovendien was hij als vast medewerker verbonden aan vier tijdschriften en werkte hij vrij geregeld mee aan een tiental andere. De vrees bestond dus dat hij door zijn werk ten bate van de poëzie (van ànderen) de poëet in zichzelf het zwijgen moest opleggen. Gelukkig blijkt nu dat hij met de publikatie van zijn derde bundel meteen gerekend moet worden tot de opmerkelijkste dichters.

Boergondische Suite bevat vier afdelingen van respectievelijk vier, tien, zes en vijfentwintig gedichten. Wellicht ietwat schools, maar in ieder geval vrijblijvend (ik ben hier niets méér dan lezer) wil ik proberen mijn indrukken en interpretatie voor te leggen, niet op te leggen.

De eerste cyclus, een wel zeer beperkte keuze uit zijn vroeger gebundeld werk, draagt als titel Woorden zijn werkelijk en het komt mij voor dat die affirmatie de sleutel vormt, of althans één der sleutels, tot een goed begrip van de gehele bundel. De uitspraak werd ontleend aan Der Mensch und das Wort (1955) van de Duitse filosoof Max Picard: ‘De woorden bestààn en zijn wérkelijk omdat ze door de dingen in evenwicht worden gehouden’: ze gaan uit van de werkelijkheid, openbaren de wezenlijke zin ervan, houden haar vast en bestendigen haar. Noemen is een vorm van scheppen. Rudolf van de Perre vertrekt in elk van deze vier gedichten van een realiteit die woord wordt en, woord geworden, ten volle bestaat. De mensen die hij oproept zijn reëel omdat ze (ook) gedaanten zijn van de dichter zelf die om beurten, of tegelijk, herder is, koning en landman, visser en vader: de hoeder van - en de heerser over het woord (dat hij verzamelt om het te bezweren), de zaaier van taal (‘voor hen die later leven moeten’), de visser (die zich verwant weet aan de slechts even toehappende vis en die ‘eindloos eenzaam’ langs de stroom van het leven gezeten, een kinderlijke speler blijft). En in het eenvoudige, maar aangrijpende Dit is onze weemoed is de dichter de vader die zijn zoon, een kleine nog onbewuste ‘heerser’ (hij plant zijn hobbelpaard in de grond om het te doen leven!) terecht wil wijzen maar het niet kan, nog niet, want ten opzichte van de taal (schepping) voelt hij dezelfde onmacht:

Ik antwoord dromend: ja
maar mijn woorden
kloppen op mijn schouder bevend.

De schaduw van de vlier is de titel van de tweede cylcus én van het openingsgedicht (het was zelfs oorspronkelijk voor de bundel zelf bedoeld.) Het motto werd ontleend aan Rainer Maria Rilkes Die Sonette an Orpheus: ‘Ach, du Erde, wer kenut die Verluste?’ (II, 2)

De vlier is een vrij mysterieuze boom of struik, waarvan de stervormige bloemen zoet als meel ruiken en de zwarte bessen later bitter smaken. Op zijn stam ziet men soms een grauwzwarte leerachtige zwam die op een oor lijkt, de auricula Judae of judasoor (volgens de legende verhing Judas zich aan een vlierboom!) Er zat, als men de volksoverlevering mag geloven, nog méér geheim-

[p. 746]

zinnigs aan de vlier: het aanraken ervan deed ziekten van de mens in het hout overgaan en hem uithakken of verbranden gold als onheilspellend! Veel van wat ik hier anekdotisch memoreer zal de lezer terugvinden in het aan zijn vrouw opgedragen eerste gedicht. Het gaat duidelijk om een jeugdherinnering: hij is de knaap (niet ouder dan zijn zoon in het voorgaande gedicht) die, fluitend in de ontmergde vliertwijg, over het erf zwerft en geboeid wordt door vogels en vissen, vluchtend water en vluchtige libellen, maar nog niet beseft hoe intussen

de vlier zijn donkere oren openstelt
en met de kracht van bladeren bloemen bessen
zwijgend de woorden van bedrukten telt,

de hevige, feestelijke verbeelding van het jongetje wordt aangevreten door de zich opdringende realiteit, de ‘geur van sagen’ verijlt en

er is alleen geblevende brede schaduw van een lang verdriet.

Dàt van de dichter, die beseft dat niets uit 's levens voorjaar standhoudt. Ook in het tweede gedicht van deze reeks Zo licht in wezen schijnbaar onbewogen (opgedragen aan zijn dochter Els) is de dichter zich bewust van de onmogelijke verzoening van werkelijkheid met droom (‘bij de bron’, bij het begin), van werkelijkheid met woord:

Het woord vlucht weg verschrikte hinde
tussen de takken van een bang gemoed
als soms de kringloop van een glimlach doet.

Zijn gevecht met het woord (met de taal, met de poëzie) komt voor Rudolf van de Perre inderdaad dikwijls neer op een besef van onmacht en onvermogen, van ontnuchtering en weemoed, van verdriet en verlies. Hij ervaart de onmogelijkheid om iets of iemand vast te houden in en door het woord. Zoals Martinus Nijhoff al wist: ‘De wonderen werden woord en dreven verder...’

De overige gedichten uit deze reeks vertrekken nog duidelijker vanuit een concrete aanleiding: een aquarel en een ets van graficus Raf Coorevits, een schilderij van Frieda Duverger, bezoeken bij vrienden waar hij een huisconcert beluistert. Alles ademt dezelfde sfeer van dreigend verlies: zelfs esthetisch genot en vriendschap duren niet. In poëtisch-geladen regels wordt een en ander vertolkt: ‘Verdriet van rozen’, ‘de droefheid die in trage zomers zit’, ‘van lieverlede langzaam gaat verdwijnen / de glimlach’, ‘het woord geschoeid op eender welke leest / met heimwee waar de ziel niet van geneest’, ‘leven is verlies, geluk is genade!’..

Imago leonis is de titel van de derde afdeling én van drie gedichten. Aan deze trias gaan Ekkehard en Uta en Ruusbroec vooraf:

Ekkehard en Uta bij de bekende prachtige beelden van de markgraaf en de vrouwe in de Dom te Naumburg/DDR: hij met:

de trots van iemand die voor de geringen
bereid is groot te zijn in kleine dingen,

zij met:

haar mond die weet, niet onbedacht wil spreken,
laat angst en hoop in woorden ongezegd.

Ruusbroec bij de bekende miniatuur uit de Brusselse Koninklijke Bibliotheek, waarop de Dietse mysticus is afgebeeld onder een lindeboom schrijvend op een leitje ‘uitverkoren woorden’, ‘tekens’ en ‘letters’ die de dichter moet ‘weifelend verschrijven in de tijd’.

Het belangrijkste gedicht echter is Imago leonis, geïnspireerd door een miniatuur uit het Evangeliarium van Sint-Willibrord. Een opspringende leeuw tegen een haast geometrische achtergrond van rechte lijnen, vlakken en vierkanten. Men weet dat de symboliek rond de leeuw menigvuldig

[p. 747]

Rudolf van de Perre (^o1934).

is en men zal bij de lectuur van deze verzen ondervinden dat die gepoëtiseerd aan de orde is. Christus is de leeuw van Juda en de gevleugelde leeuw is het attribuut van de evangelist Marcus. De leeuw geldt ook als toonbeeld van moed, macht en gerechtigheid - waarom hij afgebeeld wordt bij tronen van heersers, in paleizen en tempels. Twee elkaar met de rug toegekeerde leeuwen staan voor opgang en ondergang van het licht, voor dageraad en schemering. Want met licht heeft hij inderdaad te maken, dat doen zijn lichtgele kleur en zijn altijdopen ogen die zelfs tijdens de slaap niet gesloten zijn. Ten slotte is hij symbool van opstanding, want volgens de legende worden leeuwewelpen wel doodgeboren maar na drie dagen door de adem en de tong van de vader tot leven gewekt en gelikt! Een en ander vindt de aandachtige lezer in deze gedichten: ‘En toch is hij het toonbeeld moed en macht’, ‘nog slapend is hij waakzaam als bij dag / met open ogen peinzend’, ‘drie dagen lang vernederd door het kwaad’, ‘zo vaak bij tomben houdt hij schijnbaar wacht’, ‘ook dit is van verval verrijzenis’... In het gedicht is het beeld woord geworden en ‘het woord is Woord geworden’.

De titel van het laatste deel van de bundel, Boergondische Suite, zou op het eerste gezicht wat misleidend kunnen lijken, want het adjectief - men denke aan Boergondische hoven, praal en wijn! - betekent ook feestelijk en uitbundig. Maar deze verzen, geïnspireerd door het 14de-15de eeuwse getijdenboek Les Très Riches Heures van de gebroeders van Limburg uit Nijmegen en vervaardigd in opdracht van de Boergondische hertog Jean de Berry, zijn eveneens vol van het veelvuldige menselijke verlies: het ouderhuis en de onvergetelijke jeugdjaren, de onbewustheid van het kindergeluk, het ouder worden, het landschap bewogen door de seizoenen, het leven zelf.

Wie de illustraties bekijkt, zal in de eerste plaats opmerken dat de dichter heel precies waarneemt maar toch nergens louterdescriptief blijft (ik vermoed trouwens dat zijn voorkeur naar miniaturen uitgaat om hun voltooibaarheid: ze zetten de verbeelding aan het werk omdat ze méér suggereren dan tonen!); vervolgens, dat de dichter interpreteert, ondervraagt en bezielt (géén ‘double emploi’!) en ten slotte, dat door en in het gedicht het beeld (de afbeelding) woord wordt en (dus) een autonoom bestaan krijgt.

De suite van 25 gedichten (eenmaal drie, elfmaal twee) vangt aan met de lentemaand maart, 's levens ochtend en aanvang, en eindigt op de dichtgesneeuwde wereld van februari (van hemelblauw naar ijswit, van de open lucht naar de beslotenheid van het binnenhuis, waar mensen hun toevlucht zoeken en beschutting vinden). Een duidelijke verwijzing naar het levensverloop, die ‘lange onrust voor de rust begint’.

Vanzelfsprekend staat de opeenvolging van de seizoenen centraal in deze gedichten, hoewel nooit nadrukkelijk. Er zijn wel voorzichtige verwijzingen naar werkzaamheden en feesten, resp. van de boeren en van de edelen. Er zijn ook de kleuren: van overwegend blauw en groen (in de eerste drie maanden, van de lente dus) via even wat rood en geel (goud) naar intens wit.

Een derde motief-van-eenheid vormt het kasteel, wat begrijpelijk is in de reeks miniaturen (wanneer men denkt aan de bedoelingen van de opdrachtgever), maar ook een constante is in de verzensuite. Dat heeft te maken met jeugdherinneringen, met de kinderjaren van Rudolf van de Perre in het land tussen stad en dorp, Ninove en Okegem, met de machtige hoeven die kastelen leken, - gelijk bossen in kinderogen groter lijken, sloten breder en dieper, en einders verderaf. Die kastelen verschijnen in de verzen als ‘weids’, ‘dominant’, ‘trots’, ‘machtig’ en een enkele keer zelfs als ‘nauwgezet’, een adjectief met een geslaagde meerzinnigheid: nauwkeurig weergegeven en precies neer-gezet boven het landschap.

Het vierde element van eenheid lijkt mij het belangrijkste: het opnieuw doorlopend bezig zijn van de dichter met de taal. Het woord-worden van het beeld. Niet minder dan twaalf keer treffen wij zinsneden, versregels, beelden en vergelijkingen aan die verwijzen naar het ‘ambacht’ van de dichter.

Een enkel voorbeeld.

Het kalenderblad maart heeft een vlakverdeling die in andere miniaturen van de Très Riches Heures terugkeert: op de achtergrond het pralende kasteel; middendeel en voorgrond tonen ons de karakteristieke werkzaamheden van het seizoen (een gesloten compositie, want de akkerstukken liggen geordend over vier driehoeken en twee vierkanten: onder de muren het onland, linksboven hoedt een herder zijn kudde, daaronder zijn wijngaardeniers bezig met de voorjaarssnoei, rechtsboven wordt een tweede wijngaard weergegeven, daaronder buigt een boer over een openstaande zak met zaad en op het voorplan, dominerend, loopt een oude ploeger achter zijn ossenspan en drijft de hooggewielde ploeg door het bleekgroene wintergras - een gedeelte van de akker ligt al in rechte, parelgrijze voren.)

Het gedicht maart

In acht versregels wordt het geheel opgeroepen (I), waarna ons ‘de kleine luiden’ getoond worden, aan het werk ‘in de

[p. 748]

woordeloze bange dagen’ (II) en vervolgens de centrale figuur van de ploeger ‘binnen de driehoek in zichzelf gekeerd’ terwijl hij

doorklieft de taal van bleekgroen gras:
woorden wentelen als wielen om de as. (III)

Dit lijkt mij het begin te zijn van een soort genesis van ‘het’ gedicht dat telkens weer in de volgende maandgedichten wordt voortgezet: de huiver voor het woord ‘dat onverhoeds de spraak wil leiden’, dat zich wil voegen tot mededeling;

het elkaar zoeken van de woorden ‘netjes op een rij gezet’, het loskomen wég van de aanleiding (‘twee werelden voortaan gescheiden / door woord en beeld’);

de ascese van de dichter, het snoeien van ‘de blijde woorden die als bijen zoemen’;

de woorden rusten, ze moeten vanaf een tijdsafstand opnieuw beproefd worden want ze zijn ‘soms bedacht, maar nooit in tel’;

de definitieve versie, wanneer de woorden ‘de boodschap’ verder dragen ‘woord voor woord’ of die ‘taferelen’ worden, ‘die zich in woorden af gaan spelen’;

de onmacht van het gedicht dat ‘maakt niets dan stilte los’; en

het verdriet van de dichter, want de woorden zijn ‘nauwelijks begonnen’ voor de hoeder en beheerser van het woord, ‘herder en koning’.

Veertien jaar stilzwijgen hebben Rudolf van de Pene a.h.w. poëtisch opgeladen. Zo kon hij met zijn Boergondische Suite een rijke bundel schrijven die bij elke lezing nieuwe ertsaders aan het licht brengt.

Anton van Wilderode

rudolf van de perre, Boergondische Suite, Lannoo, Tielt, 1986.