Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 741]

Culturele kroniek

Literatuur

In het gedicht gebeurt alles. Een nieuwe bundel van Gerrit Kouwenaar

In de poëzie van Gerrit Kouwenaar vormt ‘eten’ (en alle daarmee verbonden begrippen of situaties) de kern van een complex metaforen, die door de dichter telkens opnieuw worden toegepast; die men daarom van vitaal belang voor zijn poëzie kan noemen. Ook in Kouwenaars nieuwste bundel, Het ogenblik: terwijl, is dit het geval.

Eten is een handeling die vitaal is voor het leven, maar die ook steeds weer verwijst naar de dood, want wat gegeten wordt, is dood. Het wordt opgenomen, verteerd, onderworpen aan een proces van ‘stofwisseling’. Van net zo vitaal belang als eten voor het biologische bestaan is, is de poëzie, de taal, dat voor het bestaan van de dichter. Poëzie neemt ook werkelijkheid op, verteert die, zet die werkelijkheid in haar eigen ‘stofwisseling’ om in taal. En taal is altijd voortgang, is daarom onderworpen aan de tijd. Daarom is de eet-metafoor zo belangrijk bij Kouwenaar: ze verbindt poëzie en leven, dood en tijd.

Helder en sober varieert Kouwenaar in het eerste gedicht van zijn nieuwe bundel op dit hoofdthema in zijn werk:

Zo helder is het werkelijk zelden, men ziet
het riet wit voor de verte staan
iemand klopt aan, vraagt water, het is
een verdwaalde jager
het antwoord is drinkbaar, zijn kromme weg
uitlegbaar in taal
in zijn weitas een bloedplas, het water
verspreekt zich al pratend in wijn
kijk, zegt hij, omstreeks het riet wijzend bij wijze
van afscheid, dit is een rouwmantel
later staat zijn glas daar nog, menziet
het riet en eet wat -

Op het eerste gezicht (en in de eerste twee disticha) beschrijft het gedicht een verstild, winters natuurtafereel, waarin de jager als vanzelfsprekend aanwezig is. Maar in de derde strofe neemt beeldspraak het uitbeelden van werkelijkheid over, en dan moeten we verdacht zijn op de meerduidigheid waarmee Kouwenaar steeds de reikwijdte van zijn woorden verruimt. In een drinkbaar antwoord vermengen zich taal en stof. ‘Uitlegbaar in taal’ zal niet alleen (of beter: pas op de tweede plaats) willen zeggen dat de verdwaalde jager met woorden de weg gewezen wordt. De weg wordt ook in die woorden aangelegd, uitgelegd. De ‘stofwisseling’ tussen gedicht (c.q. taal) en werkelijkheid is het sterkst verbeeld in het vierde distichon. Misschien moeten we er ook de observatie in lezen, dat

Gerrit Kouwenaar (^o1923).

het water door de rode gloed van de bloedige weitas de kleur van wijn krijgt, maar het water dat aan dezer variant van het aloude wonder wordt onderworpen, ‘verspreekt zich’... ‘al pratend’; het heeft al een rol in de taal gekregen. Bloed, water en wijn: dat de jager vervolgens meer dan een passende voorbijganger lijkt te zijn, dat hij wijst op het doodsaspect van het landschap, is door die combinatie al aangekondigd. ‘Men ... eet wat’ is een lakonieke afsluiting, maar hoe meer men Kouwenaar leest, hoe meer men zich zal realiseren dat die woorden niet alleen de afsluiting van een alledaags voorval aanduiden, maar ook verwijzen naar de interactie tussen gedicht en leven.

Bovendien grijpen die slotwoorden van het eerste gedicht in de bundel vooruit naar het gedicht ‘een eter in het najaar’, waarmee de bundel wordt afgesloten. De plaats van beide

[p. 742]

gedichten lijkt mij niet toevallig. In dat slotgedicht is het eten een proces waarin leven en dood zich realiseren, en het is daarom veelzeggend dat de ‘eter’ in het najaar wordt geplaatst:

Steeds meer vereenzelvigt men zich
met de bloedende maaltijd, de stelpende eetlust
achter het raamglas ontbindt zich de nadag
herhaalt men betrapt de zich vretende eter
dwarsdoor de mond vast zich de grond, najaar
ontnuchtert de wingerd, de tuinman bedrinkt zich
in de kuise naspijs bekent men de melkmeid, likt
zich de schotwond, eet ze of sterf het -

Dit gedicht is veel heftiger, barokker van taal, dan het eerste, en dat is begrijpelijk. Het eten keert zich hier tegen de eter, hij eet zichzelf het sterven in, deze ‘zich vretende eter’. In tussenliggende verzen was die dodelijke kant van het eten meer dan eens aan de orde geweest, bijvoorbeeld in de regels:

Er zit iets radeloos in de struiken, geluid
of eten zijn bloedeigen mes slijpt

Zoals gebruikelijk bij Kouwenaar zijn de gedichten in deze bundel in een aantal cycli verdeeld. De reeks ‘Al met aarde’ is gewijd aan de gestorven ouders en roept heel sterk de beklemming op van het verval van het ouderlijk huis, dat een ‘sloophuis’ is geworden:

het geledigde huis dat nu lang zaam vanbinnen
zijn weegschaal voelt breken, zo in zichzelf
verbaasd en van alle kanten doorzichtig, het steeds
meer afwezig dakloos inwendige
vol tijd lekt het, -

Dit zijn regels die op een indrukwekkende manier de vergankelijkheid oproepen. Maar ook hier onderkoelt Kouwenaar de emoties, niet in de laatste plaats door het veelvuldige gebruik van het onpersoonlijke ‘men’ in plaats van ‘ik’: objectivering van het subjectieve.

Opvallend zijn in de gedichten van deze cyclus de symbolisch geladen voorwerpen als lepels (eet-attributen) en horloge of uurwerk. Een horloge speelt ook een rol in het gedicht waaraan de bundel als geheel zijn titel ontleende: ‘het ogenblik: terwijl’. ‘Na het ogenblik het ogenblik’ zijn daarvan de openingswoorden, want tijd is een voortgang van momenten. Voor het universele menselijke verlangen aan die voortgang te ontkomen, is wel vaker (ook door Sartre) het beeld van het ei gebruikt: dat is vol en rond, in zichzelf besloten. Kouwenaar schrijft: ‘het gegeven horloge verplettert het ei’. Een prachtig beeld, dat in het gedicht aangeeft hoe de tijd het leven mogelijk maakt:

een lichaam lang snelle stilstaande regels, terwijl
de vorm zich ontvalt, het eten
zich eet

Veel in de gedichten van deze nieuwe bundel herinnert aan eerder werk van Kouwenaar, en dat ligt eigenlijk ook voor de hand bij een dichter die een bepaalde groep metaforen in het middelpunt van zijn werk heeft geplaatst. Die metaforen zijn zo goed gekozen dat ze het gedicht tot een concentratiepunt van gebeurtenissen maken. De taal ‘eet’ de werkelijkheid, trekt haar aan, neemt haar op. In het gedicht gebeurt alles.

Dat weten we van Kouwenaar. Het verrassende in een nieuwe bundel zit in de wijze waarop hij dit vitale complex van metaforen laat werken. Deze nieuwe bundel is in dit opzicht uiterst boeiend. Kouwenaar is een weinig productief maar uiterst zorgvuldig dichter. Het ogenblik: terwijl is uitgekomen, vijf jaar na Het blindst van de vlek, de voorlaatste bundel. De zorgvuldigheid is aan deze gedichten af te lezen: elk woord is gewikt en gewogen, zoals de drie woorden die de titel vormen dat in hun paradoxale combinatie lijken te zijn. Een

[p. 743]

bundel die bevestigt dat Kouwenaar een van onze belangrijkste dichters is.

Jan van der Vegt

gerrit kouwenaar, Het ogenblik: terwijl, Querido Amsterdam, 1987, 39 p.