Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 652]

God spreekt zijn toorn uit over Nimrod, houwer van de Toren van Babel.

[p. 653]

Vlaamse wandtapijten uit de Wawelburcht te Krakau en uit andere Europese verzamelingen
André van den Kerkhove

ANDRÉ VAN DEN KERKHOVE
werd geboren in 1941 te Wetteren. Studeerde kunstgeschiedenis en oudheidkunde aan de R.U. Gent. Is conservator van het Bijlokemuseum te Gent. Publiceerde artikelen over metaalkunst in tentoonstellingscatalogi en tijdschriften.
Adres: Rabotstraat 45, B-9000 Gent

Door het Stadsbestuur van Gent wordt van 12 december 1987 tot 14 februari 1988 de internationale tentoonstelling Vlaamse wandtapijten uit de Wawelburcht te Krakau en uit andere Europese verzamelingen georganiseerd. De tentoonstelling zal plaatsvinden in het Centrum voor Kunst en Cultuur van de Stad Gent dat gehuisvest is in de prestigieuze gebouwen van de oude Sint-Pietersabdij. De tentoonstelling is tot stand gekomen dank zij de goede betrekkingen tussen het Poolse Ministerie van Cultuur en het Stadsbestuur van Gent, de bereidwilligheid van de directie van de Wawelburcht en de andere bruikleengevers en met de medewerking van de Frederyck Chopin-stichting Vlaanderen.

Naar inhoud omvat de tentoonstelling op de eerste plaats een selectie van zeventien tapijten uit de Wawelburcht. De beroemde tapijtenverzameling van de Wawelburcht te Krakau is sinds de publikatie in 1972 door het Mercatorfonds van het monumentale kunstboek De Vlaamse wandtapijten van de Wawelburcht te Krakau geen onbekende meer voor het Vlaamse kunstminnende publiek. De collectie van de Wawelburcht omvat 142 wandbehangsels die duidelijk in drie grote groepen onderscheiden kunnen worden. De eerste groep omhelst achttien tapijten met figuren die scènes uit de Genesis voorstellen, met name: de Geschiedenis van Adam en Eva en daarbij aansluitend die van Kaïn en Abel (zes tapijten), de Geschiedenis van Noach (acht tapijten) en de Geschiedenis van de Toren van Babel (vier tapijten). Deze achttien tapijten vormen duidelijk een ensemble. Behalve één tapijt uit de Geschiedenis van de Toren van Babel hebben zij dezelfde omlijsting die bestaat uit groteske motieven op een witte achtergrond en hebben zij in het midden van de bovenste boord een Latijns opschrift dat de voorstelling aanduidt. Het middengedeelte van elk van deze bijbelse tapijten stelt grote figuren voor geplaatst in een wijds landschap. De ontwerpen van deze tapijten worden toegeschreven aan Michiel Coxcie. Tijdens zijn lange en vruchtbare carrière - Coxcie leefde van 1499 tot 1592 - werd hij hofschilder van koning Filips II en van de landvoogdes Maria van Hongarije. Coxcie beoefende behalve de paneelschilderkunst ook de muurschilderkunst en vervaardigde zowel ontwerpen voor wandtapijten als voor gebrandschilderde glasramen. De toeschrijving van de wandtapijten met bijbelse figuren aan hem berust op de stilistische vergelijking met een aantal van zijn paneelschilderingen. Michiel Coxcie wordt de Vlaamse Rafaël genoemd omdat hij zich in hoge mate op het werk van deze Italiaanse grootmeester van de Renaissance inspireerde.

De tweede groep tapijten van de Wawelburcht bestaat uit landschappen met dieren, in totaal 44 stuks. Ze vormen een volkomen homogene reeks en stellen dieren voor met op

[p. 654]

Landschapstapijt met herten.

de achtergrond een landschap. Zowel exotische dieren, vooral katachtigen, als Europese en fantastische dieren worden in beeld gebracht. Zowel natuurgetrouwe voorstellingen als irreële uitbeeldingen komen voor. De meeste wandtapijten, ongeveer drie vierde van de hele groep, stellen dieren voor die vreedzaam naast elkaar leven. Enkele evenwel tonen dieren die in een verbeten gevecht met elkaar verwikkeld zijn, of tonen het verscheuren van zwakkere dieren door sterkere roofdieren. Typisch voor al deze tapijten met dieren is dat de mens er geen rol in speelt. De voorgronden van de tapijten stellen struikgewas en grote bomen voor en geven uitzicht op een wijds landschap. Water, onder de vorm van een beekje, een plas of een meertje, krijgt een belangrijke rol in de voorstelling toebedeeld. Meermaals treft men in de heuvelachtige achtergrond de voorstelling van kastelen, hoeven, dorpen en versterkte steden aan. Door hun onderwerp zijn de landschapstapijten met dieren van de Wawelburcht een vrijwel unieke getuigenis van een bepaald genre van de Brusselse tapijtkunst. Wat de stijl betreft zijn de tapijten voorlopers van de maniëristische landschapschilderkunst waarvan de kenmerken dynamiek, beweging en onrust zijn. Wie de ontwerper was van de landschapstapijten met dieren is onbekend, maar ongetwijfeld was het een schilder uit het Antwerpse kunstenaarsmilieu. In Antwerpen is immers het nieuwe maniëristische landschapstype het vroegst tot uiting gekomen. Tot de ontwikkeling van het landschap als onafhankelijk genre hebben de tapijten van de Wawelburcht ongetwijfeld bijgedragen. Wat de dierenvoorstellingen betreft, deze gaan enerzijds terug op Italiaanse en in het bijzonder Lombardische voorbeelden en anderzijds op geïllustreerde verhandelingen over dierkunde die omstreeks het midden van de 16e eeuw werden uitgegeven. Toch moet er op gewezen worden dat de ontwerper van de landschapstapijten met dieren door het wijzigen van vaak onhandige voorbeelden en door te steunen op de waarneming van de natuur zelf zijn eigen stempel heeft gedrukt op de weergave van de dierenwereld die uitmunt door volkomenheid en een samenhangend karakter. De uitbeelding van de rijke dieren-

[p. 655]

wereld heeft trouwens talrijke werken in dit genre geïnspireerd, b.v. het werk van Roeland Savery en van de Fluwelen Brueghel.

De derde groep tapijten van de Wawelburcht zijn de siertapijten, waaraan men de benaming groteske-tapijten heeft gegeven. Ze worden zo genoemd omdat ze versierd zijn met grotesken, een aan de Oudheid ontleend ornament dat bestaat uit voorwerpen, dieren, planten en bloemen, figuren, zowel zoömorfische als anthropomorfische wezens, legendarische monsters, evenals uit architectonische elementen en nabootsingen van reliëfs en beeldhouwwerken. De groteske-tapijten bestaan uit twee soorten. Enerzijds de omlijstingen van de achttien bijbelse tapijten en een aantal grotere en kleinere friezen, die sierstroken vormen die boven en onder de landschapstapijten met dieren zijn aangebracht ofwel als muurbekleding onder de vensters dienen. Daarbij komen nog een aantal kleine, boogvormige tapijten die boven de bogen van de raamkozijnen zijn aangebracht. Anderzijds zijn er tapijten met onafhankelijke composities die het monogram SA van koning Sigismund-August vertonen of met de wapens van Polen en Litouwen, aangebracht voor een groteske die het hele tapijt vult, zijn opgesmukt. De tapijten met de wapenschilden van Polen en Litouwen vertonen bovendien ofwel de figuur van de Overwinning ofwel de symbolische figuur van de godin Ceres. Een aantal tapijten stelt het monogram van koning Sigismund-August voor ondersteund door twee grote saters.

De groteske-tapijten werden ontworpen door een onbekend kunstenaar die onder invloed stond van Cornelis Floris en Cornelis Bos, twee Antwerpse meesters die de grote specialisten van het groteske-ornament waren.

De rijke en gevarieerde collectie wandtapijten van de Wawelburcht kwam tot stand vanaf omstreeks 1550 en vervolgens in de loop van het volgende decennium in opdracht van de Poolse vorst, Sigismund-August, zelf. Het

Grotesk-tapijt met het monogram SA van koning Sigismund-August.

weven van de tapijten werd toevertrouwd aan de meest vooraanstaande ateliers van Brussel, het grote centrum van de wandtapijtkunst uit die tijd. Zowel het stadsmerk van Brussel, een B, een rood schildje en nog een B, wat Brabant Brussel betekent, als de ateliermerken die ingeweven zijn in de boorden van de tapijten getuigen daarvan. De ateliers die de tapijten uitvoerden waren die van Willem de Kempeneer en zijn zoon Jan, die van Jan van Tieghem, Pieter van Aalst junior en Antoon Leyniers, waarschijnlijk het atelier van Frans Ghieteel en een nog niet-geïdentificeerd atelier waarvan het merk is samengesteld uit de initialen NFVG. In technisch opzicht zijn de tapijten meesterlijk geweven. Ze zijn uitgevoerd uit wol, zijde, goud- en zilverdraad en van een grote fijnheid (ze tellen acht kettingdraden per cm).

Zowel wat betreft kwaliteit en produktie - de onderscheiden ateliers die voor de Wawelburcht werken - als in iconografisch opzicht - tapijten met bijbelse figuren, landschapstapij-

[p. 656]

ten met dieren en groteske - tapijten - biedt de selectie van de zeventien tapijten die op de tentoonstelling te zien zullen zijn een goed overzicht van de hele verzameling van de Wawelburcht. Het is trouwens voor de eerste keer dat een dergelijk groot aantal tapijten door de Wawelburcht aan het buitenland wordt uitgeleend. Voor het publiek biedt de tentoonstelling meteen de unieke kans om kennis te maken met een van de meest schitterende scheppingen van de Vlaamse renaissancekunst.

De kern van zeventien tapijten uit de Wawelburcht wordt op de tentoonstelling gecompleteerd door tapijten uit andere befaamde Europese verzamelingen als het Nationaal Patrimonium te Madrid, de Academia te Florence, het Bayerisches Nationalmuseum te München, de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis en het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Brussel. De tapijten uit deze verzamelingen werden gekozen omdat ze uitgevoerd werden in dezelfde ateliers als deze die voor de Wawelburcht werkten. Tegelijk biedt de tentoonstelling een belangwekkend overzicht van wat door de meest vooraanstaande ateliers van Brussel omstreeks het midden van de 16e eeuw, op het toppunt van hun kunnen, tot stand werd gebracht.

We vermelden tenslotte dat er een rijk geillustreerde, wetenschappelijke catalogus, opgesteld door Poolse en Vlaamse specialisten, van de tentoonstelling zal worden gepubliceerd.