Ons Erfdeel. Jaargang 30

Als God niet bestaat en de hemel leeg is.
Het verzameld werk van Jacoba van Velde

Bij uitgeverij Querido, Amsterdam, is het Verzameld Werk van Jacoba van Velde verschenen. Het oeuvre is zo beperkt van omvang, twee romans en tien verhalen, dat het past in een boek van 225 bladzijden, waarbij dan nog een leerzaam Nawoord komt, van August Hans den Boef. Het geeft geen compleet beeld van de literaire activiteiten van de schrijfster, die bij velen hoofdzakelijk bekend is als vertaalster, speciaal van Beckett, wiens romans en toneelstukken zij in het Nederlands vertaalde en voor wie zij in zijn beginperiode als literair agente optrad. Zij heeft daarnaast veel modern Frans werk vertaald, en soms ook uit het Engels. Dat die vertalingen van hoge kwaliteit zijn wordt algemeen erkend, maar veel minder bekend is dat voor haar oorspronkelijk werk hetzelfde geldt. En toch is zij, zoals Den Boef het uitdrukt ‘auteur van een van de weinige naoorlogse wereldsuccessen in de Nederlandse literatuur’. Hij duidt dan op de roman De grote zaal, die in 1953 verscheen en sindsdien zeven maal is herdrukt: een totale oplage van 75.000 exemplaren. Het boek werd vertaald in het Frans, Engels, Duits, Italiaans, Noors, Zweeds, Fins, Spaans, Afrikaans, Servokroatisch en Pools. In Polen werden er bewerkingen van gemaakt voor radio zowel als voor televisie. Simone de Beauvoir heeft over La grande salle geschreven dat het zeer goed het leven in een bejaardentehuis weergeeft. Dat klinkt uit die mond als een compliment, maar daarmee is over de roman toch onvoldoende

Jacoba van Velde (1903-1985).

gezegd. In het boek zijn namelijk twee ik-verhalen verknoopt. Het eerste is het verhaal van een oude vrouw die haar laatste dagen slijt in een verzorgingshuis voor bejaarden, ergens in Nederland. Ze bevindt zich temidden van lotgenoten van wie zij de ellende en het verval van nabij kan waarnemen. Het tweede verhaal wordt verteld door haar dochter, die met haar man ver weg woont, in Parijs, en die haar moeder tot haar spijt dus maar incidenteel kan komen bezoeken. Door die naast-elkaarplaatsing van het moeder-verhaal en het dochter-verhaal is het boek een echte vrouwenroman, waarin een liefderijke moederdochter-relatie aan de orde komt en ook de ontwikkeling naar grotere zelfbewustheid en maatschappelijke emancipatie die de moderne vrouw in het tijdsbestek van één generatie heeft doorgemaakt. Nog is de fundamentele thematiek van de roman daarmee niet aangegeven. Die betreft de uiteindelijke eenzaamheid, het gevoel van verlorenheid en verlatenheid dat de mens kan overvallen tijdens zijn leven, vooral aan het eind. De laatste woorden van de stervende oude vrouw zijn: ‘God! Help me! Laat me niet alleen dwalen in die duisternis waar ik geen weg weet en die voor mij onbegrijpelijk is’. Dit aangrijpende ‘Eli, Eli, lama sabachtani’ laat zien dat De grote zaal meer is dan een roman over bejaarden of over vrouwen; hij gaat over de menselijke conditie in het algemeen. Wat dat betreft is de verwantschap met het werk

[p. 593]

van Beckett evident. Net als Beckett kan Jacoba van Velde het best worden aangemerkt als een post-existentialistisch auteur, veeleer dan als existentialistisch schrijver. Het gaat bij haar niet om vrijheid en om het maken van keuzen, zoals bij de existentialisten, maar om het zoeken naar een attitude in een hopeloze situatie. Want zo en niet anders moet worden gesproken over de mens in de wereld, ‘als God niet bestaat en de hemel leeg is’. Aldus luidt de titel van een niet eerder gepubliceerd ‘verhaal’ (een dialoog van één bladzijde lang, het zou een eenakter van de latere Beckett kunnen zijn), dat Jacoba van Velde in 1968 schreef en nu in het Verzameld Werk is opgenomen.

De personages van Jacoba van Velde leiden een illusieloos bestaan en gaan van échec naar échec. Zo ook in haar tweede en laatste roman, Een blad in de wind. De titel heeft een symbolische strekking: de hoofdpersoon leeft als een blad in de wind, dat wil zeggen zonder zin of zelfgekozen richting, overgeleverd aan het toeval. De roman is in 1961 gepubliceerd en had niet hetzelfde succes als de voorafgaande, ten onrechte overigens. Gedeeltelijk in de ik-vorm en gedeeltelijk in de zij-vorm (als het over het verleden of om dromen gaat) wordt het levensverhaal verteld van Helena, een Nederlandse vrouw die als meisje aanleg vertoont voor balletdansen, naar Parijs gaat om er een opleiding te volgen en die haar carrière ziet mislukken, evenals een huwelijk, andere relaties en eigenlijk ook haar gehele leven. Verwonderlijk is het niet dat de roman die Jacoba aan het eind van haar leven van plan was te schrijven, maar die zij niet voltooide, De verliezers had moeten heten; met die titel zou eveneens haar visie op de menselijke conditie zijn geresumeerd. Zowel in De grote zaal als in Een blad in de wind heeft Jacoba van Velde ruim gebruik gemaakt van autobiografische elementen. Ze is geboren in 1903 in Den Haag, heeft daar een balletopleiding gevolgd en is toen als jong meisje naar Parijs vertrokken waar haar schilderende broers Bram en Geer zich hadden gevestigd. Ze heeft lang in Parijs en elders in Frankrijk gewoond. Ze heeft er ook een mislukt huwelijk meegemaakt. Net als haar personage Helena heeft Jacoba geschreven. Aan het slot van Een blad in de wind zegt Helena over haar beschreven vellen papier: ‘Iemand zal ze vinden, ze misschien lezen...’ Daar ligt een verschil met Jacoba van Velde, die nog tijdens haar 82-jarig leven (ze stierf in 1985) heeft meegemaakt dat ze inderdaad gelezen werd, ook al staat haar relatieve onbekendheid niet in verhouding tot de kwaliteit van haar werk. Die kwaliteit zit hem, meer dan in de compositie, in de stijl, die glashelder is en trefzeker door zijn grote eenvoud. Hier en daar zou de vertelwijze naïef kunnen lijken, als hij niet uiterst functioneel aansloot bij wat er wordt uitgedrukt. Dat is: een innerlijke waarheid. Dàt naar buiten brengen, ook als de waarheid hard is of wreed, dat is wat een mens overblijft om te doen in een wereld die hem geen hoop te bieden heeft.

Toch is niet alles duister en treurig in het werk van Jacoba van Velde. Er is ook plaats voor menselijke warmte en aandacht voor wat de wereld aan schoonheid bevat. In het licht van compromisloze eerlijkheid, kenmerk van ware literatuur, krijgt dat uitzonderlijke dan een bijzondere glans.

Aart van Zoest

jacoba van velde, Verzameld Werk, Em. Querido's Uitgeverij, Amsterdam, 1987, 234 p.