Ons Erfdeel. Jaargang 30

Nieuwe gedichten van Jozef Eijckmans

Op 31 januari 1987, de dag waarop hij 80 jaar werd, kreeg de dichter Jozef Eijckmans het eerste exemplaar van zijn nieuwe bundel Winter aangeboden. De conclusie ligt voor de hand: een bundel ouderdomspoëzie met een titel die bijna een cliché lijkt. Maar de schijn bedriegt. Hoe oud Eijckmans zelf ook zal worden, zijn gedichten zullen nooit door de thematiek van resignatie en berusting worden beheerst. Dat zou vreemd zijn aan de aard van zijn poëzie.

Zelf heeft hij die aard heel raak gekarakteriseerd met het woord ‘werkwijze’, wat de titel was van een reeks nieuwe gedichten in de verzamelbundel Bij het menselijke af (1977). Zijn bestaan is een werkwijze van het dichterschap, een woord voor woord voortzetten daarvan. Elk woord is een tijdsmoment, waardoor poëzie existentieel wordt ervaren. Ik ken geen dichterlijk oeuvre dat zo, in het ene gedicht na het andere, de indruk van voortgang wekt; voortgang naar nieuwe woorden die nieuwe bestaansmomenten zijn. De gedichten van Eijckmans kijken nooit langer dan een moment terug en daarom is wat men ‘ouderdomspoëzie’ pleegt te noemen, bij hem ondenkbaar.

De consequentie hiervan is, dat niets zo bedreigend is als het zwijgen, het stilvallen van het dichterschap:

nu het weer niet werd toegestaan
een gedachte om te zetten
in een woord

nu de uren daarin
faalden

nu met dit levenverminkend sterven
toch iets moest worden
gedaan

[p. 588]

 

lopen

 

zitten

 

maaltijd

 

alles

 

willekeur

Eijckmans gaf dit gedicht de titel nachtlied van de levende dood en dat is naast woorden als ‘levenverminkend sterven’ niet mis te verstaan: als er geen poëzie komt, vervalt het bestaan tot een zinloze willekeur. Maar wat ik hierboven citeerde, is niet het hele gedicht. Het eindigt met een hersteld geloof in de voortgang van het woord na de stilte, wat de voortgang van het bestaan is:

pas tegen de nacht werd wat in
leven bleef

vertrouwde stilte - uitrustend on
geloof
geloof het maar

De dichter lijkt hier aan de dood van het zwijgen ternauwernood ontsnapt, de slotwoorden zijn eerder geruststelling na de schrik bemoediging.

In Eijckmans' poëzie vlammen emoties soms kort en hevig op, zoals in de beginregels van het gedicht ‘van de laatste dingen’:

daar is geen wereld ooit ontdekt
dan die van angst en
pijn

De samenhang tussen woord en bestaan brengt ook de behoefte mee om de emoties, de ‘beroeringen / een leeftijd aangewaaid’, te neutraliseren. Vandaar dat deze gedichten dikwijls zo dialectisch zijn: contrasten werken op elkaar in, waardoor momenten van synthese ontstaan. Momenten, want de stilstand kan niet blijvend zijn. Het zijn, met de slotwoorden van het gedicht ‘stille tijd’: ‘vierkante meters / oponthoud’. De tegenstellingen kunnen er expliciet zijn in woordcombinaties als ‘uitrustend of zich roerend’, ‘barbaars van tederheid’, maar ze blijven meestal impliciet. Eijckmans schuift zijn woorden vooruit zoals een schaakspeler zijn pionnen, afwachtend wat de tegenzet zal zijn. Heel mooi is dit zichtbaar in het gedicht ‘toegestaan

Jozef Eijckmans (^o1907).

of niet’, waarin, net als in zijn bundels uit de late jaren zeventig, de werkwijze blootgelegd wordt:

barre
barre wat (voeg er iets aan toe)
b.v.
hoofden praters
hoofden naast maagdelijk

Als we dan enkele bladzijden verderop in de bundel het nachtlied lezen, zien we de dialectiek van Eijckmans' poëzie in haar meest dramatische vorm: dichterschap volop in werking en dichterschap gevangen in een levende dood.

Het laatste van de vijfentwintig gedichten in deze bundel heeft ook de titel winter. Het geeft een beeld van de stilte, het oponthoud, tussen kracht en tegenkracht in. Uit de koude zon die dan schijnt, komt niets meer voort, geen woord, geen tijd, alleen in verstarring gevangen beelden. Toch zal ook dit oponthoud voorbijgaan, want het gedicht zelf is het enige wat nog beweegt, zij het dan rondtastend als blindeman.

ook dood schrijft niet meer
koude zon

of
licht aan de hemel (laatste
krachten) waarmee
zij schreven

want ook dood wil niets meer kwijt
van tijd of waan:
mens
zandweg
stad in de regen

[p. 589]

 

blindeman

 

zo het nu rondtast

 

kilte grondwater tochtvlam

 

 

 

blindeman

 

om het even

Een gedicht dat zich niet tot in elk woord, elk beeld laat uitleggen, dat zijn geheimzinnigheid vasthoudt, een van de mooiste gedichten uit de bundel. Een gedicht dat bovendien laat zien hoe goed gekozen de titel Winter is, want het is hier niet zoiets als een ‘laatste seizoen’; het is de koude verstilling waarvan in de beelden van het gedicht zelf het eind wordt aangekondigd. De winter is het oponthoud voordat de poëzie weer verder gaat.

Winter is in Eijckmans' poëzie van de laatste jaren een hoogtepunt. Wat ook gezegd moet worden is, dat de bundel door Rinus de Vringer in het kleine fonds van ‘De Oude Degel’ prachtig is uitgegeven, met een typografie die volmaakt harmonieert met de gedichten. Het zou daarom te betreuren zijn als deze bundel onopgemerkt bleef. Eijckmans' werk krijgt in het algemeen toch al minder aandacht dan het waard is.

Jan van der Vegt

jozef eijckmans, Winter, Reeks In de Fazantenhof, De Oude Degel, Eemnes, 1987, 32 p.