Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 563]

Vertalen en verraden
Of: waarom een vertaling nooit goed kan zijn
P.C. Uit den Boogaart

P.C. UIT DEN BOOGAAR T werd geboren in 1942 in Rotterdam. Studeerde Nederlands en Italiaans aan de Universiteit van Utrecht. Is docent Nederlands en Italiaans aan de Technische Hogeschool Eindhoven, afdeling Wijsbegeerte en Maatschappij Wetenschappen. Publiceerde o.a. ‘Woordfrequenties’ (1975) en sinds 1977 bijdragen in ‘Onze Taal’.
Adres: Poiterslaan 15, NL-5611 LA Eindhoven

Traduire c'est trahir. Vertalen is verraden. In het Italiaans luidt de uitdrukking: traduttori traditori. Vertalers zijn verraders. Dat komt natuurlijk op hetzelfde neer: wie zich met vertalen inlaat, pleegt verraad aan het origineel. Noch in het Italiaans, noch in het Frans staat het er zo, maar het wordt er wel mee bedoeld. Aangezien een vertaling de bedoeling van het origineel beoogt weer te geven, zou de zin ‘wie zich met vertalen inlaat, pleegt verraad aan het origineel’ op het eerste gezicht de beste vertaling zijn. Maar geen sterveling die ook maar enigszins prijs stelt op een aardige vertaling en niet op een parafrase zou hiermee akkoord gaan. Immers: de bijbedoeling van de originelen (het Franse en het Italiaanse) komt hier in het geheel niet tot zijn recht. Deze bijbedoelingen zijn immers:

a) de identiteit van vertalerschap en verraderschap te benadrukken door middel van een bijna-identiteit in klank van de woorden waarmee deze activiteiten worden aangeduid;

b) aan de vertalers een schurkachtiger kwaliteit toe te kennen dan deze arme lieden eigenlijk verdienen.

Natuurlijk rijzen nu de volgende vragen: a) Hoe weet u of ik zo zeker dat de bijbedoelingen slechts bijbedoelingen zijn en niet de hoofdbedoeling, en is het wel zeker dat ze inderdaad worden bedoeld?

b) Moeten alle bijbedoelingen ook in een vertaling worden opgenomen?

Straks zal ik een soort antwoord formuleren op deze vragen. Eerst een citaat van Karel van het Reve, die in 1979 met de Martinus Nijhoffprijs voor zijn vertalingen uit het Russisch werd bekroond. In zijn dankwoord tot de jury betoogde hij: ‘...werd ik voor de rest van mijn leven een fanatiek aanhanger en verdediger van de mening dat het de taak van de vertaler is om te vertalen wat er staat. Dus niet vertalen wat je denkt dat er zou moeten staan, niet vertalen wat je zelf op die plaats geschreven zou hebben, nee, alleen maar vertalen wat er staat, niets meer en niets minder.

‘Helaas komt het niet zo vaak voor, dat een vertaler vertaalt wat er staat. Vaak vertaalt hij iets anders. Dat komt omdat de vertaler bang is. Hij is bang voor twee dingen. Hij is bang dat zijn vertaling te simpel, te onliterair, te gewoon uitvalt, en hij is bang dat zijn vertaling te gek, te raar, te zonderling zal lijken’.

In een paar zinnen veegde Van het Reve hier een paar decennia vertaaltheorie van tafel; alle criteria waaraan een vertaling dient te voldoen worden teruggebracht tot het ene: je moet vertalen wat er staat. Het gezonde verstand aan het woord. Van het Reve zou dus adviseren om Traduire eest trahir te vertalen met Vertalen is verraden. Want dat staat er

[p. 564]

uiteindelijk, ongeacht alle bij-, hoofd- of andere bedoelingen. En in dit geval zou menigeen hem gelijk geven. Je offert een leuk klankspelletje in de vertaling op, maar daar is in dit geval kennelijk weinig aan te doen. Evenwel, hoe verfrissend en hoe rationeel dit standpunt ook moge klinken, in extremo valt het natuurlijk niet vol te houden.

In eerste instantie: vrijwel alle literaire teksten maken ergens wel gebruik van woordspelingen die alleen in die taal mogelijk zijn. Ze zijn bijvoorbeeld gebaseerd op dubbele betekenissen. Dit is zo voor de hand liggend en zo triviaal, dat het nauwelijks de moeite van het noemen waard zou zijn. Een oplossing à la Van het Reve zou zijn om de woordspeling te laten voor wat die is. Ingeval er in de vertaaltaal een soortgelijke woordspeling is, dan is dat mooi meegenomen, maar allereerst moet de ‘normale’ informatie in vertaling worden weergegeven. Maar wat te doen als de ‘normale’ informatie niet overdraagbaar is zonder de woordspeling in kwestie? Als voorbeeld neem ik de korte Engelse tekst Nobody can accuse me of acting muddled and confused. Believe me, it is no act. Een grapje, natuurlijk, maar wat staat er? (Als u in de context bent geïnteresseerd: het stukje proza staat op een van die vrolijke kartonnetjes die een bepaald type managers en kantoorklerken op hun bureau plegen te plaatsen). De eerste zin betekent zoiets als Niemand zal mij ervan kunnen beschuldigen, omslachtig en verward te handelen. De tweede zin betekent: Geloof me, het is geen spelletje. Deze tekst, aldus vertaald, is niet alleen niet leuk, maar ook onzinnig. Het origineel is een voorbeeld van een tekst die ik vooralsnog onvertaalbaar acht. De informatie die de tekst bevat is onder andere dat de ikpersoon achteraf toegeeft inderdaad op die manier te handelen die in de eerste zin lijkt te worden ontkend. Dat kan alleen maar door het woordspel met het Engelse woord act. Wat er staat is dit: Ik handel omslachtig en verward, maar niemand moet mij ervan beschuldigen dat ik dat maar bij wijze van spelletje doe. De informatie als geheel is nu bij dezen gered, maar nog steeds is de tekst niet leuk. En waarom is het zo belangrijk dat de vertaling leuk zou zijn? Omdat, mijns inziens, het origineel nauwelijks enige andere bedoeling heeft dan grappig te zijn. (Tussen haakjes, het is best mogelijk dat iemand een ingenieuze oplossing heeft voor het hier gesignaleerde vertaalprobleem. Ik heb echter eens een prijsvraag uitgeschreven voor dit stukje tekst, waarop circa dertig inzendingen kwamen, die geen van alle bij machte waren dat over te brengen wat de aardigheid van het origineel uitmaakt). Stel nu dat deze tekst in een Engelstalig literair werk voorkwam, en dat u vertaler was. Hoogstwaarschijnlijk zou u iets anders vertalen dan wat er staat. Niet omdat u bang bent dat uw vertaling te bizar zou zijn, en ook niet omdat u bang bent dat uw vertaling te simpel zou aandoen. U zou gewoon niet in staat zijn om de eenvoudige taak te vervullen die Van het Reve u stelt.

Natuurlijk, dit is een wellicht extreem geval van ‘onvertaalbaarheid’, en iedere vertaler is bij voorbaat geëxcuseerd als hij of zij niet in honderd procent van gevallen van woordspel een adequate oplossing weet te vinden. U kunt mèt Van het Reve van mening zijn dat de meeste gevallen van informatieoverdracht via de recht-toe-recht-aan-betekenis verlopen, en niet via het woordspel. Poëzie in het algemeen maar ook proza als dat van Nabokov, van Italo Calvino, of het essayistisch werk van Hofstadter (Gödel, Escher, Bach), zou dan voor een groot deel als uitzondering moeten worden beschouwd.

Keren we thans terug naar de vragen a. en b. die wij ons in het begin hadden gesteld.

Vraag a. dus: wat weten u of ik van bij- of hoofdbedoelingen van de auteur?

Het antwoord op vraag a. luidt: ik weet niet of u het weet, ik weet alleen wat ik zelf

[p. 565]

weet, en dat is: ik denk het alleen maar te weten. Vertalen is dikwijls een kwestie van raden. Vaak een kwestie van verkeerd raden. Ver-raden dus. Flauw grapje, toegegeven, maar probeer dat maar weer eens in het Frans, Italiaans, Engels of voor mijn part Swahili te vertalen. U zult er uw handen aan vol hebben. Raad ik.

Het antwoord op vraag b. luidt: ja, ik vind dat dat moet, want anders zijn we bezig met louter parafraseren. Dit was het eerste antwoord op vraag b. Het tweede antwoord op vraag b. luidt: Nee, om de eenvoudige reden dat het onmogelijk is. Het derde antwoord op vraag b. luidt: ja, althans zoveel mogelijk en het is de taak van de vertaler de meest relevante bijbedoelingen weer te geven, met het gevaar dat hij of zij niemand geheel tevreden zal stellen met zijn of haar opinie van wat relevant is. En zo mogelijk moet hij of zij in ieder geval navertellen wat er staat.

Ik denk dat de meeste vertalers zullen vinden dat het derde antwoord, het compromis dus, het enig werkbare is. Uitzondering is bijvoorbeeld Peter Kooij, bekroond in 1984 wegens zijn vertaling van Der Butt van Günther Grass; hij vat de taak van de vertaler expliciet als die van herschepper op, die een persoonlijke, op eigen artistieke inzichten gebaseerde keuze maakt uit de mogelijkheden die het origineel biedt. Ik weet niet of binnen die opvatting ook ruimte is voor het idee dat de intrige van een boek in vertaling zou mogen verschillen van die van het oorspronkelijk werk. Maar ook wat de adepten van het compromis-standpunt betreft; het zal van zijn of haar persoonlijke voorkeuren afhangen hoever hij of zij van de veronderstelde bijbedoelingen in het origineel wenst af te wijken. En natuurlijk hangt het ook van het type tekst af dat vertaald moet worden. Poëzie, waarin hoofd- en bijbedoelingen niet uit elkaar te houden zijn, moet anders worden vertaald dan een zakenbrief (Een zakenbrief in vertaling heeft trouwens weer zijn eigen problematiek: de zender doet er goed aan zijn geschriften aan te passen aan de briefcultuur van de ontvanger, opdat deze zich niet beledigd, verontwaardigd, of aangevallen voele).

Vertalen wat er staat, zei Van het Reve, niet meer en niet minder. Iedere vertaler weet dat je op een gegeven ogenblik voor de keuze staat om óf meer óf minder te vertalen. Hoe vertaalt u uit het Fransje je lui dirai, als fragment van een conversatie die iemand toevallig opvangt? Ik zal het hem zeggen? Ik zal het haar zeggen? Te veel in beide gevallen. Ik zal het zeggen? Te weinig, want dat zou ook kunnen betekenen ik zal het jou zeggen, of ik zal het tegen wie dan ook zeggen. Men zoeke het maar uit. Geen grote problemen waarschijnlijk, maar wel problemen.

Vertalen wat er staat, niet meer en niet minder.

Weer zoiets. In dialogen in het Italiaans wordt ‘zei hij’ meestal weergegeven door ‘zei hij (of zij) tegen mij’ of ‘zei hij (of zij) tegen hem’ (mi disse, gli disse, le disse). In het Nederlands zou het absoluut onnatuurlijk zijn, om iedere keer expliciet de aangesprokene te vermelden. Maar een enkele keer kan de daarin besloten informatie wel essentieel zijn. In dit geval dus moet je soms vertalen wat er staat: en wel wanneer een Nederlandstalige niet uit zichzelf kan raden wat er staat.

Er staat nooit wat er staat, zou Martinus Nijhoff zelf gezegd kunnen hebben.

Na deze sombere woorden een punt van geruststelling. Natuurlijk is er ‘tussentalige’ communicatie mogelijk. Anders zou het niet goed te begrijpen zijn dat er tweetalige mensen zijn die hun bedoelingen even vlot in de ene als in de andere taal kunnen formuleren. Natuurlijk is het voor elke niet al te duistere tekst van enige omvang mogelijk om globaal de inhoud in elke willekeurige andere taal weer te geven. Dat hopen we tenminste. Maar...

Onder algemene taalwetenschappers (en

[p. 566]

niet alleen onder hen) bestaat de opvatting dat alle talen aan elkaar gelijkwaardig zijn. Wat wordt daarmee bedoeld? Men zou, naïef, kunnen denken dat er een soort kwalitatieve gelijkheid wordt gepropageerd: alle talen zouden even mooi, even rijk of even wat dan ook zijn. Misschien vinden algemene taalwetenschappers dat in hun hart ook wel (of heel diep in hun hart juist weer niet). Maar dat is het punt niet. Schoonheid, rijkdom en wat-danook-dom worden niet als wetenschappelijke kwalificaties beschouwd, en dus houden algemene taalwetenschappers zich daar niet op wetenschappelijk niveau mee bezig. Met gelijkwaardigheid wordt bedoeld: alles wat we in één taal kunnen zeggen, kunnen we ook in elke andere taal formuleren, waarbij bedoeling, betekenis en wat dies meer zij behouden blijven. Dus de zin ‘Geef me de suiker eens even aan’ kan in elke taal adequaat worden verwoord. Pass me the sugar, please. Passezmoi le sucre, s'il nous plaît. Nu is dit een heel eenvoudige zin, waarbij we nauwelijks vertaalproblemen hoeven te verwachten. In elke taal kunnen we natuurlijk duidelijk maken dat we wensen dat de aangesprokene ons de suiker aangeeft, en kunnen we misschien nog wel het effect bereiken dat we in dezen op onze bescheiden wenken worden bediend.

Voor welke problemen nu ziet de vertaler zich gesteld? Laten we uitgaan van de ideale situatie: de persoon in kwestie wil een tekst vertalen, en begrijpt uitstekend wat er wordt bedoeld. Hij of zij kent alle woorden, hun nuances, weet welke nuances voor de schrijver van het origineel relevant zijn; hij of zij doorziet de zinsbouw. Hij of zij is bij uitstek deskundig op het door de schrijver behandelde onderwerp. U kunt, kortom, haar of hem wat vertalen betreft niets wijsmaken. En waar de parate kennis hem of haar in de steek laat: hij of zij beschikt ook nog over een aantal uitmuntende woordenboeken en naslagwerken.

Deze uiterst capabele persoon heeft zich drie doelen gesteld: hij of zij wil op de eerste plaats vertalen wat er staat (een gematigde Van het Reve dus), wil daarnaast dat min of meer stilistisch opvallende effecten in het origineel op soortgelijke wijze in de vertaling uitkomen (bijvoorbeeld: de opvallende conjunctieven in dit artikel moeten niet met subjonctifs in het Frans worden vertaald, want daar zouden ze niet als iets karakteristieks opvallen), en wil dat secundaire betekenisassociaties waarvan redelijkerwijs verondersteld mag worden dat ze als zodanig functioneren ook op adequate wijze in vertaling tot hun recht komen. Onze taalcultuur verbiedt eigenlijk zinnen van een lengte als die van de voorafgaande. Als u dit artikel dus in het Duits zou willen vertalen, moet u, om hetzelfde stilistische effect te bereiken, een nog veel langere zin maken, en dus onherroepelijk in die zin dingen beweren die ik misschien niet heb bedoeld of zou willen bedoelen.

Nu heb ik het niet eens over het cultuurprobleem gehad. Begrip van teksten in het algemeen hangt niet alleen af van woordenboekkennis en van de vaardigheid om grammaticale regels toe te passen. Begrip van teksten hangt ook af van wat wel wordt genoemd ‘kennis van de wereld’. In de meeste taalgemeenschappen is er zoiets als een algemene kennis, die bij modale lezers als bekend wordt verondersteld. Deze kennis kan variëren van bekendheid met locale eetgewoonten tot de vertrouwdheid met de historie en de literatuur van de gemeenschap waarvan men deel uitmaakt. De meeste vertalers klagen over de problemen die hiermee samenhangen, maar ik denk dat het in wezen geen vertaalprobleem is. Een boek dat door een Engelsman voor Engelsen in het Engels geschreven is, kan ook bij taalgenoten van een andere cultuur (Amerika, India) soortgelijke problemen oproepen - daar hoef je het boek niet voor te vertalen.

Nee, het voornaamste probleem zit hem in de essentiële ongelijkwaardigheid van talen.

[p. 567]

Men kan zeggen wat men wil: wie ooit heeft getracht om aan de meest intelligente en goedwillende anderstalige uit te leggen wat een woord in een bepaalde context in het Nederlands betekent, weet dat talen niet hetzelfde zijn.

Leg nog eens uit in de zin: ik ben nog bij je langs geweest, maar je was er niet. Nog refereert hier aan het feit dat ik met mezelf of met de aangesprokene de niet al te dwingende afspraak heb gemaakt om haar te bezoeken. Ik ken geen taal waarin deze nuance kan worden aangebracht, zonder van het geïmpliceerde voornemen al te veel ophef te maken. Is het Nederlands daarom beter dan andere talen? Dat nu ook weer niet. Elke taal heeft een eigen arsenaal aan middelen om dingen te zeggen die buiten die taalcultuur kennelijk niemand interesseert. Het is aan de vertaler, te beslissen of de lezers van het oninteressante op de hoogte moeten worden gebracht. En zo ja: de lezer wordt verveeld, en ook dat is verraad aan de oorspronkelijke bedoelingen. Goed dat er nog zoveel inventieve optimisten zijn die het verraad aandurven.