Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 341]

De waarheid van Armando
Kunst als verzoening met de werkelijkheid
Erik Slagter

ERIK SLAGTER
werd geboren in 1939 te Arnhem. Was na een journalistieke opleiding werkzaam als directeur van een openbare bibliotheek en studeerde vervolgens kunstgeschiedenis. Publiceerde verscheidene artikelen over literatuur en beeldende kunst van na de Tweede Wereldoorlog.
Adres: Eemwijkstraat 1, NL-2271 RC Voorburg

De tekenaar-schilder, dichter en prozaschrijver, acteur en journalist Armando werd in 1929 als Henk Dirk Dodeweerd te Amsterdam geboren. In de inleiding tot de catalogus van zijn recente tentoonstelling in 1985 in het museum Boymans-Van Beuningen te Rotterdam schrijft hij: ‘zonder mijn thematiek zou ik niet tot een tekening of schilderij in staat zijn’. Inderdaad gaat al zijn werk terug op de ervaringen in zijn jeugd. Als dertien-veertienjarige jongen speelde hij in de bossen om het kamp Amersfoort, een Polizeiliches Durchgangslager waar joodse en politieke gevangenen waren ondergebracht. In 1942 werden hier tientallen Russen vermoord en in een massagraf gesmeten. Een groep van 72 verzetsmensen werd er eveneens terecht gesteld. Dagelijks werden de afgebeulde gevangenen gemarteld met harde arbeid, onvoldoende rantsoenen en slopende appèls. Na de bevrijding werd op deze plek bovendien een politieschool gevestigd, zodat het knallen ook toen nog was te horen.

De herinnering aan de afschuwelijke gebeurtenissen waarmee de aan de andere kant van het prikkeldraad spelende kinderen vrijwel dagelijks werden geconfronteerd, heeft Armando nooit verlaten. Elke regel in zijn teksten, elke lijn in zijn tekeningen en de materie op zijn schilderijen getuigt daarvan. De hele kunst van Armando is een uiting van ingehouden woede en een voortdurende poging om het verleden te verklaren. Armando is altijd op zoek naar de vijand en in 1959 gaat hij zelfs in Berlijn wonen en werken ten einde die vijand te kunnen ontmoeten en erover te berichten. In 1967 verscheen ook een documentaire getuigenis over De SS-ers, Nederlandse vrijwilligers in de Tweede Wereldoorlog.

Armando begon kort na 1950 te tekenen en in 1954 debuteerde hij als dichter. Van belang voor de verdere positiebepaling van zijn werk is de reactie die zijn beeldende kunst en poëzie heeft opgeroepen. Aanvankelijk wordt de methode die Armando gebruikt, gelijk gesteld met de situatie waaruit de criminele praktijken van de SS en de Duitse bezetters voortkwam. De kritiek noemt zijn schilderijen gevaarlijk en misdadig en spreekt van een ‘ontaarde kunst waarmee eens voorgoed afgerekend dient te worden’. Van het boek over de SS-ers vonden diverse critici dat het niet uitgegeven had mogen worden en men verweet Armando dat uit de ressentimenten die hij oproept eens de SS is ontstaan. Eerst later, toen Armando zijn werkwijze nader had verklaard, is deze reactie op zijn kunst gewijzigd in acceptatie en zelfs in erkenning.

Een kunstenaar die in 1956, ten tijde van de Hongaarse opstand tegen de Russische

[p. 342]

Armando, ‘Landschap met huizen’, tekening, 1953.

bezetters, een monochroom rood provocerend schilderij toont, die zijn kunstwerken zelf crimineel noemt en die in 1958 een gedicht publiceert met als enige regel ‘gelukkig nog duizenden slachtoffers’ kan dan ook bezwaarlijk rekenen op sympathie. Op een erkenning die is gemengd met sympathieke gevoelens is Armando dan ook beslist niet uit.

Het is m.i. juist een opvallend kenmerk in het werk van Armando, dat het steeds een verwijzing lijkt in te houden naar de ander, de vijand, en dat het de schuldvraag niet schijnt te willen zoeken in de direct aangesprokene of in de beschouwer en zeker niet bij de maker. Zijn kunst en literatuur zoeken de waarheid bij de onbekende ander en bij de omgeving.

Schuldige bosrand, jaja, alles goed en wel, maar als je ziet hoe zo'n bos zich indertijd voor een deel opzij heeft laten dringen voor het bouwen van zgn. ‘barakken’, ja, dan bekruipt je even een gevoel van medelijden. Maar de rest van het bos blijft schuldig. Het heeft alles gezien en toegelaten, zonder een woord te zeggen. En het staat er nog: onbewogen als altijd.

Altijd zag ik ze zwoegen en sjouwen. Ze hadden dikke duimen en dachten waarschijnlijk niet na. Waarom zouden ze.

Dat de vijand zich daar verborgen houdt. Je ontkomt er niet meer aan.

Ik moet tot m'n spijt vaststellen dat het er niet meer is. ‘Het is er niet meer’. Het is alleen nog maar in mij, in mijzelf. Dat wou ik zeggen.

Fragment uit ‘Aantekeningen over de vijand’, 1981.

Armando noteert zijn schuldigverklaring aan de bosrand als iemand die er getuige van is geweest en geen ander bewijs nodig heeft. Elke uitdrukking van gevoel ontbreekt en er is evenmin een persoonlijk commentaar. Het is zo, en daarmee uit.

Armando distantieert zich nadrukkelijk van elk sentiment dat nivellerend op de realiteitservaring zou kunnen werken. Hij stelt zich op als een verslaggevende getuige die de werkelijkheid objectiveert, inventariseert en door de herhaling en de korte halve zinnen intensiveert.

In het laatste nummer van Gard Sivik met de aankondiging Een nieuwe datum in de poëzie verklaart Armando in 1964 ‘niet de realiteit te willen bemoraliseren of interpreteren (verkunsten) maar intensiveren’. Zijn werkmethode is: ‘isoleren en annexeren. Dus

[p. 343]

authenticiteit. Niet van de maker, maar van de informatie’.

Zijn gedichten die in de jaren vijftig nog vol zijn van haat, worden later meer objectiverende notities.

De werkmethode die Armando toepast is ‘nieuw’ in de zin, dat hij voor zijn poëzie de taal van folders over landbouwmachines of die uit de bokserswereld overneemt. Die toepassing sluit aan bij een tendens in de jaren zestig als een reactie op de poëzie van de Vijftigers. Evenals in Barbarber, het tijdschrift van Bernlef en K. Schippers, waarin fragmenten uit de dagelijkse taal als gedicht worden voorgesteld, wil de groep om Gard Sivik met Cornelis Bastiaan Vaandrager, Hans Sleutelaar en Hans Verhagen evenals uiteraard Armando, precisie, kernachtigheid en intensiteit en geen sensibiliteit of exaltatie. Zij verklaren de ‘experimentele’ poëzie als nooit bestaand en schrijven Met andere woorden, zoals een bloemlezing, samengesteld door René Gysen en Hans Sleutelaar in 1960 luidt.

In die ontromantisering van de werkelijkheid is Armando's beeldende kunst voorafgegaan aan zijn literaire activiteiten.

Na een afgebroken studie kunstgeschiedenis begint Armando omstreeks 1950 te tekenen: enigszins abstracte, landschappelijke tekeningen in potlood, waterverf en kleurkrijt, waarop soms iets van een dier of de begrenzing van een bos is te herkennen in dunne, gebogen lijntjes. Men kan er ook de invloed in terug vinden van Constant, wiens door de oorlog gekenmerkte werk een grote indruk op Armando heeft gemaakt, en van Ouborg met zijn vrije, surrealistische lijnenspel.

In 1954 ontstaan de eerste ‘peintures criminelles’ met zwarte en rode verf, gemengd met zand in dikke korsten. Dit gebruik van zand in de verf, de materieschilderkunst, is een voortzetting van wat eerder in het buitenland, onder andere bij Tapiès en Fautrier, en in Nederland bij jaap Wagemaker voorkwam.

Armando, ‘negen zwarte bouten op wit’, 124 × 81 cm, 1961.

Een jaar later worden deze heftig geschilderde doeken gevolgd door de ‘paysages criminels’: zwarte en rode monochrome schilderijen, die herinneren aan het werk van Soutine. Twee jaar later wordt de serietitel gewijzigd in ‘espaces criminels’, waarbij het zwart het rood grotendeels heeft vervangen.

In 1958 is Armando betrokken bij de oprichting van de Nederlandse Informele Groep met Kees van Bohemen, jan Henderikse, Henk Peeters en jan Schoonhoven. Armando is in die groep de belangrijkste provocateur en theoreticus. Een jaar later worden er door hem spijkers in het doek geslagen en in 1960 breidt Armando zijn beeldende kunst uit met objecten, bestaande uit geïsoleerde voorwerpen zoals oliedrums, en montages uit eveneens geïsoleerde materialen als bouten, prikkeldraad en autobanden.

In 1960 gaat de Informele Groep met uitzondering van Kees van Bohemen over tot de Nul-groep met in 1961 het tijdschrift Nul = 0.

In de poëzie die Armando in het begin van de jaren zestig schrijft, wordt ook het isoleringsprincipe toegepast. Hij is zelf bokser en publiceert in 1962 zijn eerste cyclus Boksers.

[p. 344]

Een goed voorbeeld van de gedichten, waarin de ervaring met de werkelijkheid is geisoleerd en geïntensiveerd, vormen de volgende fragmenten uit de cyclus September in de trein, eveneens uit 1962:

-	oh, het is hier verboden te roken
-	verboden te roken? ja, verboden te roken.
-	ja, het is nu eenmaal verboden, hè.
-	er is anders elders nog plaats genoeg.
-	nou ja, ik zit nou eenmaal.
-	da's waar.
-	als ik zit dan zit ik.

die?

daar is het heel tragisch mee.

die heeft z'n eigen aan de gaskraan gelegen.

-	wat is het stil, hè.
-	nou.
-	je kan merken dat de vakanties afgelopen zijn.
-	ja, dat is geweest, niemand is meer met vakantie.
-	een paar nog hier en daar.
-	d'r zijn er nog een paar met vakantie, maar de meesten niet.
-	nee, voor de meesten is het afgelopen.
-	wat slingert dit rijtuig hè. - nou.
-	je kan merken dat het de laatste is. - ja.
-	ja, d'r zit niks meer achter? hè.

In deze notatie van gesprekken wil Armando laten doorklinken, dat er in gewone zinnen een dreigende betekenis verborgen kan zijn. Door het annexeren van de gewone taal worden de zinnen geladen met een intense spanning.

In 1964 verschijnt Armando's eerste poëziebundel: Verzamelde Gedichten. Inmiddels is hij sinds 1957 redactiechef voor het weekblad De Haagse Post en in de jaren 1965-1967 wijdt hij zich geheel aan journalistiek en aan literatuur als mede-redacteur van het tijdschrift in boekvorm De Nieuwe Stijl, waarvan

Armando, ‘Tekening’, potlood, 74 × 98,9 cm, 1969.

in 1965-1966 twee afleveringen verschijnen. In 1967 begint Armando opnieuw te tekenen op een nu volledig abstracte wijze met dunne potloodlijnen in cirkelende bewegingen. Nadat hij in 1969 De Haagse Post heeft verlaten en op de Veluwe is gaan wonen, vat hij in 1972 zijn schilderwerk weer op. Zijn schilderkunst is nu soberder en zijn tekenwerk wordt soms gecombineerd met foto's van ‘schuldige landschappen’.

Vanaf 1979 als Armando naar West-Berlijn is verhuisd, schildert hij met grote regelmaat thema's in series: ‘Feindbeobachtung’, ‘Fahnen’ en ‘Waldrand’. Hij publiceert daarna verslagen over ontmoetingen in het land van de vijand onder de titel Armando in Berlijn in NRC-Handelsblad, later verzameld in o.a. Machthebbers, 1983.

In 1984 vertegenwoordigt Armando Nederland op de 41e Biënnale van Venetië en in 1985 ontvangt hij de Jacobus van Looyprijs voor zijn beeldend en literair oeuvre.

Behalve schilder, dichter, prozaschrijver en journalist is Armando dan ook nog acteur. In 1971 startte hij met Cherry Duyns een dubbelzinnige televisieserie Herenleed, een verwijzing naar de Heren die de dialogen in een zwart pak spelen en naar het oude woord voor leger: heer:

[p. 345]

Armando, ‘Schuldig landschap’, vierdelig: 2 van 100,4 × 75,2 cm en 2 van 63,7 × 104,1 cm, 1976.

Lichte kuchjes in de zaal, toen, op het toneel, de vijand zich meester maakte van de marmeren zuil, die ongetwijfeld van bordpapier was. Moesten wij niet meedoen, moesten we altijd maar toeschouwer blijven, we moesten ons toch melden. Opdat we konden zeggen: we waren erbij, we hebben gedaan wat we moesten doen en we zijn menselijk gebleven. Ja, we waren erbij. Graag.

‘En dan zaten ze hier in de huiskamer met hun laarzen aan en hun broek zat in dezelfde vorm en met dezelfde vouwen in hun laarzen gepropt als jij dat nu hebt, ik zie ze nog zitten, want ze zaten altijd hier in de huiskamer.’

‘Volgens mij zaten ze nooit hier in de huiskamer, nooit heeft er hier een in de huiskamer gezeten. Nooit.’

Ja, de bomen staan er nog, zowaar. Maar dat lawaai, waar komt dat lawaai vandaan. Dat was er toen niet.

Ik noem het ‘schuldig landschap’. Ik kan ook zeggen: ‘vijandig landschap’. Goede voornemens. Het landschap zal door mijn toedoen in z'n schulp kruipen, wees daar zeker van. Ik ga behoedzaam in de aanval. We gaan het landschap aanpakken. We gaan heersen.

Ondanks alle verschillende verschijningsvormen, op basis waarvan Armando op de titel dubbeltalent aanspraak mag maken, zijn de gebieden waarop hij zich toelegt strikt van elkaar gescheiden. Er treden geen tussenvormen op en elk terrein behoudt zijn eigen mogelijkheden. Het schrijven doet hij onderweg; het schilderen gebeurt meer instinctief en biedt meer ‘spektakel’, zoals hijzelf zegt in een interview in Kunstschrift, maart-april 1984.

Voor Armando zijn al deze uitingen van kunst noodzakelijk om het kwaad te achterhalen. Hij hult zich in extremen en hij lijkt enerzijds te zijn gebiologeerd door het ‘kalt stellen’ van de feitelijke informatie en anderzijds door het mateloze, eerst in een monochrome, informele schilderkunst en later in series vlaggen die even veel op bijlen lijken. Er zit in Armando een gespletenheid waardoor hij de werkelijkheid niet kan zien als een gegeven, maar voortdurend zoekt naar een verborgen betekenis die hij wil bovenhalen. Zijn kunst is een uiting van woede, maar tevens een verzoening of catharsis voor de warboel aan nuances die de werkelijkheid oplevert.

De werkelijkheid van Armando erkent geen samenhang, hoogstens een tijdelijke consideratie als een wapenstilstand. Hij blijft het verleden tot stilstand dwingen. De tijd moet bij Armando ordelijk en niet willekeurig verlopen. Hij haat de willekeur en is er zeker niet op uit via zijn kunst emoties op te wekken.

In een zelfportret uit 1960 formuleert Armando zichzelf zo:

‘Een lange, slanke man betrad een gigantisch gebouw in één van de wereldsteden. Hij had een katachtig en lenig lichaam, een opvallend knap gelaat en een donkere, snor. Zijn koude, loerende ogen gleden even over de menigte, die hem bij de ingang stil en geïmponeerd gadesloeg. Hij werd onmiddellijk gevolgd door zijn drie wondermooie vrouwen en vier onguur uitziende, grofgespierde mannen, die zoals outsiders wisten, onder hun dure kostuums behalve spierenbundels ook wapenen verborgen. Zij vormden de trouwe

[p. 346]

Armando, ‘Fahne’, olie/doek, 240 × 175 cm, 1981.

en bestbetaalde lijfwacht van de lange slanke man, die, zelf een geducht vuist-, straat- en messenvechter, teveel vijanden had. Het was het fenomeen Armando, dat met zijn gevolg binnentrad om voor een select publiek een van zijn exclusieve shows te houden, nieuwe vormen, nieuwe woorden, nieuwe woorden.’

Armando is inderdaad een fenomeen die nieuws brengt, die het oude thema van daderslachtoffer, van moordenaar-priester, nieuw leven inblaast door korte, halve en sterk geïntensiveerde zinstoten. Daar staat tegenover dat het nieuws voortdurend betrekking heeft op de ander of op de achtergrond, het schuldige landschap. De lezer of kijker voelt zich niet aangesproken op zijn eigen schuld en Armando zoekt de menselijke onvolmaaktheden niet in zichzelf; hij wijst op de vijand. Dit brengt met zich mee, dat zijn kunst het gevaar loopt niet van toepassing te worden verklaard op wie erdoor wordt aangesproken. Zijn werk stelt zich buiten de tegenwoordige tijd om het verleden te kunnen vast leggen. Het nieuwe is wel actueel en het is tegelijkertijd geschiedenis. In die zin is het authentiek en in die oorspronkelijkheid vreemd. Er vindt - althans voor mij - wel een herkenning plaats; geen identificatie.

Erkend moet tenslotte worden, dat Armando zich met zijn beperktheden veelzijdig manifesteert, maar wie eenmaal op de ene of op de andere manier kennis heeft gemaakt met zijn werk, ontdekt daarna weinig nieuwe ontwikkelingen. Er is sprake van een geleidelijke evolutie naar een grotere eenvoud van middelen en een verdere afname van de agressie die wordt omgezet in een mildere toon. Ook in dat opzicht vertoont Armando geen opzienbarend nieuws.