Ons Erfdeel. Jaargang 30

J. Murray: Vlaanderen en Engeland

Is Daniël Defoe zijn model voor Moll Flanders gaan zoeken bij de bereidwillige ‘Flemish frows’ op wie de politie al jacht maakte ten tijde van Hendrik VII? Bleef dezelfde auteur blind voor het talent van de inwijkelingen toen hij zijn land betitelde als het eeuwig toevluchtsoord van de vagebond? Of luistert zijn bedenking naar de vreemdelingenhaat van zijn landgenoten? Het monumentale boek van de Amerikaanse historicus John Joseph Murray (^o 1915) over de invloed van de Lage Landen op Engeland ten tijde van de Tudors en de Stuarts roept veel van dat soort vragen op. Het zijn slechts luchtbellen op het enorme magma. De uitgever heeft het werk uitgebracht als tweede band in zijn reeks Flandria extra muros onder de voor zichzelf sprekende titel Vlaanderen en Engeland. Vlaanderen, hoe veelnamig ook, is echter nooit synoniem geweest voor Lage Landen, en men doet het Noorden onrecht aan door het hier een titel op te dringen waarin het Zuiden staat als ‘pars pro toto’. De Nederlanden zijn trouwens in de besproken periode nog zo innig met elkaar verstrengeld dat nauwelijks grenzen te trekken vallen tussen de diverse gebieden die de ‘dramatis personae’ voor het boek geleverd hebben, te beginnen met Erasmus.

J.J. Murray behandelt de twee ongeveer moeilijkste eeuwen uit onze geschiedenis. Het begin valt nagenoeg samen met de verdwijning van Bourgondië. Wanneer aan het eind van het tijdvak (1714) in Engeland een nieuw vorstenhuis aantreedt, is de Vrede van Munster sinds lang met Nederlands glorie bezegeld en is het Zuiden tussen de afmattende schermutselingen door teruggevallen op de onzekerheid van weer een andere Filips. Tus-

[p. 280]

sen eindpunt en begin ligt een zee van gebeurtenissen. Terwijl het humanisme de traditionalistische denktrant almaar belachelijker had gemaakt, hadden hervormingsgezinde stromingen duidelijk nooit hun weg kunnen vinden in de stugge beddingen die Habsburg had geërfd of zelf gegraven. Niettemin leverde de Reformatie nog iets anders op dan bloed en tranen. Als in 1614 het ergste misschien achter de rug is, toont ene Leonard Busher, zelf banneling, zich verbluft over de tolerantie van de Hollandse prinsen en edelen. ‘In geloofskwesties’, schrijft hij, ‘leiden geweld, zwaard en galg alleen maar tot bloedvergieten zonder veel mensen van het ene geloof tot het andere te brengen’. Verdraagzaamheid de vrucht van bittere berusting?

Murrays boek is duidelijk een schot in de roos van de actuele belangstelling voor alles wat zich in de 16e en 17e eeuw in de Nederlanden heeft afgespeeld. Een aantal herdenkingsdata hebben de studie de jongste jaren extra geprikkeld, o.a. wat betreft de uitwijking op grond van geloofsovertuiging. Onderzoek, zoals dat van dr. J. Briels, heeft voor sprekende cijfers gezorgd. Dank zij Murray ondergaat deze leesgevoeligheid nu een aanzienlijke schaalvergroting. Bij de migraties binnen de Nederlanden voegt hij immers de uittocht naar Engeland, met al zijn varianten, vanaf de vlucht uit lijfsbehoud tot en met het triomfantelijk inhalen van een gevierd artiest. De kwaliteit van de invloed die van al deze inwijkelingen is uitgegaan, staat verzinnebeeld in de hoofdletter waarmee de auteur het hele boek door het woord Vreemdelingen is blijven schrijven. Elf hoofdstukken van samen vierhonderd bladzijden lang bouwt Murray het gedetailleerde beeld op van hun fantastische inbreng. De eerste bladzijden zijn nog maar een verkenning, met Engelsen die vluchtelingen aantrekken ‘in de hoop barmhartigheid te combineren met winst’, wat Schaarbeekse toestanden oplevert en elders, zoals in Sandwich, met een zodanige concentratie van inwijkelingen dat het kwijnende stadje in enkele jaren tijd gaat bruisen van Vlaamse bedrijvigheid. Wie niet enigszins vertrouwd is met de geschiedenis van Engeland, ondervindt aanvankelijk wat moeite om het overvloedige materiaal te situeren. De mooie portrettengalerij van de Engelse vorsten vooraan in het boek, biedt hem daartoe geen steun. Maar vanaf het tweede hoofdstuk komt er meer tekening. Murray bespreekt daarin, en ook in de volgende twee, de godsdienstige ontwikkeling in al haar complexiteit: de eerste Engelse bijbelvertalingen waarmee de tegenstanders elkaar om de oren slaan, de vluchtelingenkerken die fungeren als calvinistisch paard van Troje binnen de Engelse staatskerk, de versnippering van het gedachtengoed over diverse sekten, de wisselwerking met vooral Noord-Nederland. In de hoofdstukken V, VI en VII worden totaal andere invloeden besproken, nl. op het gebied van land- en tuinbouw, veeteelt, nijverheid, economie en financiën, wetenschap en techniek. Opnieuw ontstaat hier een ongewoon boeiend panorama met overvloedig veel feitenmateriaal waarin men gretig en af en toe verbluft onderduikt. De laatste vier hoofdstukken handelen over de inwijkelingen en het kunsten geestesleven. Boekdrukkunst, taal, wetenschap, literatuur, muziek en beeldende kunst leveren een waar pantheon op van Nederlandse groten. De elf hoofdstukken die boekdelen op zichzelf vormen en die doorgaans van passende illustraties zijn voorzien, vormen aldus een indrukwekkend encyclopedisch werk met maar weinig overlappingen. Enkele drukfouten moeten we maar vergeten; het geboortejaar van Anton van Dyck (1599, en niet 1559) is er daar ééntje van.

J.J. Murray signaleert geregeld aspecten waarvan naar hij meent het onderzoek nog niet ver genoeg gevorderd is, o.m. dat

[p. 281]

van de specifiek Hollandse invloed op het religieuze denken in de Commonwealth, of dat van de Europese vertelkunst die in de oorspronkelijke taal of in vertaling vanuit de Lage Landen de Engelse literatuur heeft getekend. Materie voor een totaal ander boek zou de invloed zijn die Engeland op zijn beurt heeft uitgeoefend op de Lage Landen. Dit wil ik met nadruk stellen om enigszins de triomfalistische indruk te relativeren die de lectuur van Murrays boek gewekt zou kunnen hebben. Anders zou een minder kritisch lezer kunnen denken dat een Engelse dandy vóór 1550, toen de overzeese mode zijn eiland bereikte, er ongeveer naakt bijgelopen heeft, of dat de Britse koe stond te verhongeren op haar weide zolang zij geen Nederlands gras had geproefd.

Gaby Gyselen

j.j. murray, Vlaanderen en Engeland. De invloed van de Lage Landen op Engeland ten tijde van de Tudors en de Stuarts, Mercatorfonds, Antwerpen, 400 p.