Ons Erfdeel. Jaargang 30

Beeldende Kunst

Permeke en Servaes vóór 1914

Sedert 1960 actualiseerde de Latemse Kunstkring d.m.v. diverse exposities de rol en de betekenis van het artiestendorp Sint-Martens-Latem, ooit door Paul Haesaerts ‘een kleine hoofdstad van de moderne kunst’ genoemd. Ook in het Permekejaar 1986 werd door de Latemse Kunstkring een tentoonstelling ingericht die, onder de titel Permeke en Servaes vóór 1914, een belangrijk moment uit het Latems kunstleven scherper belichtte. Aan de hand van schilderijen van vóór 1914 werd de verhouding en de wisselwerking Permeke/Servaes geïllustreerd. Met brieven uit de nalatenschap van Dr. Jozef Muls als bewijs, werd eveneens aangetoond dat de vriendschap tussen Permeke en Servaes, ontstaan te Latem, zou blijven voortduren tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, d.w.z. nadat Permeke in 1912 het Leiedorp voor Oostende had verlaten.

In 1909, toen Constant Permeke (1886-1952) te Sint-Martens-Latem arriveerde, was Albert Servaes (1883-1966) al enkele jaren bezig met het maken van een ‘zo vreemd soort (expressionistisch-getint) schilderwerk, dat het maar hoogst zelden ernstig genomen, om niet te zeggen uitgelachen werd’. Op dat ogenblik was Servaes, zonder het zelf te beseffen, de eerste ware vertegenwoordiger van het expressionisme in ons land. De uit Oostende komende Permeke verrichtte zijn militaire dienst in Gent, volgde daar de Academie en ontmoette er de jonge kunstenaars (de gebroeders Gust en Leon de Smet, Frits van den Berghe) bij wie hij zich later in Latem zou aansluiten. Hoewel hij zich nogal vrij gedroeg, hij woonde samen met zijn verloofde Marietje Delaere, was Permeke niet altijd gesticht door het frivole gedoe van zijn kameraden uit de tweede groep en hield hij zich vaak, eigenzinnig, op een afstand.

Deze zelfstandige opstelling van Permeke en het feit dat hij slechts drie jaar (van 1909 tot 1912) in de Latemse artiestenkolonie verbleef, zijn waarschijnlijk de oorzaak geweest van de volgende constatering in de catalogus van het Permeke-Museum te Jabbeke: ‘De betekenis die wordt gehecht aan het verblijf van Permeke te Latem is meestal opgeschroefd’.

Permekes biograaf Roger Avermaete gaf het wat genuanceerder weer: ‘Het zou onbillijk zijn het belang van het verblijf te Latem te onderschatten. Het heeft het scheppend werk weinig verrijkt, maar voor de vorming van de geest was zijn invloed zeker weldoend’. Paul Fierens hield er, in L 'Art en Belgique, blijkbaar een andere mening op na: ‘De Vlaamse expressionisten zijn uitgegaan van Latem. Allen zijn Servaes schatplichtig; te beginnen met Permeke die het eerlijk bekend heeft’. Paul Haesaerts sloot zich bij deze conclusie aan: ‘De kunst van Servaes heeft aan de kunst van Permeke een buiten

Constant Permeke, ‘De lastdrager’, olie, 65 × 40 cm, 1913.

gewoon krachtige stoot gegeven, en de jongere (Permeke is drie jaar jonger dan Servaes) herneemt op zijn manier - persoonlijker en beter - de ontdekking van de oudere’. In dit laatste verband was de getuigenis van Georges Chabot verhelderend. Handelend over het fameuze doek De Aardappelplanters uit 1909 - nu in het bezit van de Koninklijke Musea te Brussel - schreef Chabot: ‘Permeke, die enkele tubes verf kwam lenen, zag het groot, donker en ruw schilderij van Servaes. Hij was zo onder de indruk dat hij geen woord meer kon uitbrengen. Dit doek was voor Permeke een openbaring...

Toen Permeke zich in Latem vestigde, was hij nog onder de indruk van de licht-schilder Emile Claus (1849-1924), die hij zelfs een ogenblik had beschouwd (zie de catalogus van Jabbeke) als de vernieuwer van de Vlaamse schilderkunst.

In Latem had Permeke zijn artistieke weg nog niet gevonden. Aan zijn aarzeling echter tussen het impressionisme en een beginnend expressionisme, vooral

[p. 276]

Albert Servaes, ‘Werkende boer’, tekening, 27,5 × 16,5 cm, 1901.

merkbaar in verschillende kleinere werken (met dikke naden, krachtige borstelstreken, grensincidenten tussen de omtrekken der vlakken, zoals Haesaerts aanstipt), was het contact met Servaes stellig niet vreemd. Als Permeke in 1912 naar Oostende terugkeert (met een onderbreking in Brugge om Marietje Delaere te huwen) heeft hij beslist van Latem en in het bijzonder van Servaes het nodige meegekregen. Zowel De Lastdrager als De Pelgrims uit 1913, bewijzen dat hij de Servaes van De Aardappelplanters en andere expressionistische uitingen goed in zijn geheugen heeft geprent.

De vertrouwelijkheid tussen Permeke en Servaes moet groter geweest zijn dan men doorgaans heeft vermoed of vooropgesteld. Is het louter toeval dat Servaes in 1910 een portret van Permeke heeft getekend? Vreemd genoeg heeft men steeds verwezen naar de vriendschap die Permeke verbond met Gust de Smet, maar haast niemand heeft geprobeerd te achterhalen welke hechte vriendschapsbanden er bestonden tussen Permeke en Servaes van 1909 tot 1914. Wel heeft Servaes in latere jaren af en toe heel nadrukkelijk onderstreept dat hij Permeke had ‘herschapen’ en terug had doen keren naar de godsdienst. Men heeft daar echter blijkbaar geen geloof aan gehecht, of de uitspraken van Servaes als ‘fantasie’ beschouwd. Diverse kunsthistorici hebben bovendien vermeld dat de binding met Latem volledig verloren was gegaan, nadat Permeke voor Oostende had gekozen. Ondertussen echter zijn uit de nalatenschap van Dr. Jozef Muls enkele brieven opgedoken die Permeke aan Servaes heeft geschreven omstreeks 1913. Daaruit blijkt dat Permeke zowel in Latem als Oostende in Servaes zijn grotere, meer standvastige, meer ijverige en meer begaafde (lieve) broer heeft gezien èn dat Permeke vanuit Oostende naar Latem trok om Servaes te bezoeken, diens werk te bekijken (‘Uw werk heeft mij n'en sterken indruk gelaten, jongen’) en er zich door te laten ‘aanprikkelen’. Bovendien laat het geen twijfel dat de godsdienstige overtuiging van Servaes door Permeke werd gedeeld: ‘De Heer heeft gewild dat ik in U een broeder bezat...’ De innige vriendschap tussen Permeke en Servaes duurde tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Dat de twee schilders later uit elkaar zijn gegroeid, lag aan de omstandigheden, aan hun beider niet al te gemakkelijk karakter, hun soms ongebreideld temperament en hun eigenzinnige meningen.

Permeke bleef Latem in het hart dragen. Toen hij, tijdens de oorlog 1914-1918, als gewonde soldaat in Engeland verbleef, noemde hij zijn huisje in Devonshire ‘Den Brakel’, naar het gelijknamig gehucht van Sint-Martens-Latem. Na die tijd, tussen 1922 en 1924, verbleef hij in Astene (Deinze) en zocht hij een woning in Latem. Sterker nog. Wanneer Permeke, anno 1916, van God en alleman verlaten, vanuit een artistieke woestijn, plots expressionistisch-symbolistische meesterwerken schilderde - zoals De Vreemdeling, De Ciderdrinker en De Slachter - dan

[p. 277]

was dat te danken aan de nawerking van het Servaes-effect en van het Latems klimaat, gunstig voor het overdenken van de schilderkunstige problemen van die tijd. Wat in Latem en in het Oostende van vóór 1914 zoeken en tasten betekende voor de jonge Permeke, werd in Engeland voor de dertigjarige schilder... bevestiging.

Jan D'Haese