Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 243]

Maarten 't HArt in het Russisch
Peter Wezel

PETER WEZEL
werd in 1955 geboren te Heerlen. Studeerde Slavische taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit van Leiden en aan de Moskouse Staatsuniversiteit(1981-1982). Woonde van 1983 tot 1985 in Moskou. Werkzaam als vertaler.
Adres: Cruquiuslaan 152, NL-2332 EA Leiden

Toen ik onlangs de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag opbelde om te informeren welke Nederlandse bibliotheken een Russische vertaling van Carmiggelt in huis hadden, reageerde de jongeman aan de andere kant van de lijn nogal lacherig. Hij dacht duidelijk dat hij in de maling genomen werd. Hij kon niet weten, de ongelovige Thomas, dat niet alleen Carmiggelt in het Russisch vertaald was, maar ook Elsschot en Vestdijk, Lampo en Belcampo, Vandeloo en Maarten 't Hart, om een aantal van de meest in het oog lopende Nederlandstalige auteurs te noemen die in de Sovjet-Unie uitgegeven zijn.

In eerdere artikelen van Dr. Carolina de Maegd-Soëp in Ons Erfdeel, 1980, nr. 2 (pp. 165-177) en nr. 3 (pp. 325-337) en schrijver dezes in Ons Erfdeel, 1983, nr. 1 (pp. 7284) is al eens uit de doeken gedaan welke Vlaamse en Nederlandse auteurs in het Russisch vertaald waren en welke criteria daarbij een rol gespeeld hadden. Navolgend een kort overzicht van de nieuwe uitgaven gedurende de laatste paar jaar; daarna wil ik uitvoeriger stilstaan bij de in 1985 uitgekomen vertaling van Een vlucht regenwulpen en een negental verhalen van Maarten 't Hart.

Om te beginnen verscheen eind 1982 bij ‘Radoega’, de in Moskou gevestigde uitgeverij voor buitenlandse literatuur, een bundel van Hubert Lampo, Princ Magonskij, waarin twee romans opgenomen waren, te weten Kasper in de onderwereld en De prins van Magonia, een viertal verhalen uit Dochters van Lemurië (Cauda met Irene, Regen en gaslicht, De Madonna van Nedermunster en De geliefden van Falun), alsmede het verhaal De engel en de juke-box. De bundel was samengesteld en van een voorwoord voorzien door Joeri Sidorin, het hoofd van de afdeling NoordEuropa (waartoe men voor het gemak ook Nederland en België gerekend heeft) bij Radoega. Kasper was vertaald door Sidorin, De prins door Ljoebov Sjetsjkova, de resterende verhalen door uiteenlopende, over het algemeen ervaren vertalers. De oplage van deze bundel bedroeg 50.000 exemplaren, hetgeen erg weinig is voor een publiek met zo'n leeshonger als het Russische. In hetzelfde jaar kwam in een oplage van 75.000 Het huis van Mama Pondo van Aster Berkhof uit (Dom mamy Pondo), vertaald door de gepensioneerde Vjatsjeslav Fedorovski, die vooral bekend is door zijn vertalingen uit het Engels.

Het jaar 1983 leverde allereerst een kloeke bundel van Jos Vandeloo op, onder de titel Stena (De muur). Merkwaardigerwijs staat De muur zelf niet in deze - wederom door Sidorin bijeengebrachte - selectie, maar wel De

[p. 244]

Engelse les, Het gevaar (over radio-actieve besmetting in een kerncentrale!), De vijand, alsmede 19 verhalen en twee scenario's (Black Basilius en De man van 50). De oplage van deze verzamelbundel beliep 100.000 en aan de totstandkoming ervan werkten negen vertalers mee, d.w.z. vrijwel alle ‘prozavertalers’ die Moskou op dat moment rijk was. Uit hetzelfde jaar stamt Sovremennyj niderlandskij detektiv (De hedendaagse Nederlandse detectief), samengesteld door Silvia Belokrinitskaja, met een oplage van wederom 100.000 exemplaren. In deze uitgave waren verenigd: Gevaarlijk ijs van W.H. van Eemlandt, Door een noodlottig ongeval van Willy Corsari en Was de kat getuige van A. Lourens-Koop.

Een zeer opmerkelijke uitgave was de bloemlezing Iz poèzii Niderlandov xvii veka (Uit de poëzie der Nederlanden van de 17e eeuw), die eind 1983 in een oplage van 30.000 verscheen bij de Leningradse uitgeverij ‘Choedozjestvennaja literatoera’ (De schone letteren). Tien jaar was er aan dit boek gewerkt, met name door samensteller en voornaamste vertaler Jevgeni Vitkovski, veelal met behulp van uit Nederland opgestuurde fotokopieën. Er was gestreefd naar zo groot mogelijke verscheidenheid, maar vaak was men noodgedwongen aangewezen op de teksten die men toevallig in Moskou tot zijn beschikking had. Een bloemlezing op dit gebied van een dergelijke omvang (304 p.) zal men niet licht elders buiten Nederland aantreffen. Van de volgende dichters is werk opgenomen (tussen haakjes het aantal aan ieder van hen bestede pagina's): Simon van Beaumont (4), Adriaan Valerius (5), Jacob Cats (11), Joannes Stalpart van der Wiele (5), Daniël Heinsius (12, gedeeltelijk uit het Latijn), P.C. Hooft (17), Justus de Harduwijn (7), Hugo de Groot (10, grotendeels uit het Latijn), Caspar van Baerle (3, uit het Latijn), G.A. Bredero (27), Dirck Rafaelsz. Camphuysen (7), Jacobus Revius (6), Vondel (21, o.a. de lange dichtwerken Rijn, Roskam, Rommelpot van 't hanekot), Guilielmus Bolognino (4), jan Jansz. Starter (9), Maria Tesselschade (4), Constantijn Huygens (16), de Fries Gysbert Japicx (6, omwille van de diversiteit), Jeremias de Decker (11), Jacob Steendam (8), Reyer Ansloo (4), Willem Godschalk van Focquenbroch (16), Heiman Dullaert (6), Joannes Antonides van der Goes (6), Joan van Broekhuizen (5), jan Luiken (14), Michiel de Swaen (3), Hubert Cornelisz. Poot (10). Naast Vitkovski, die bijna een derde van de vertalingen voor zijn rekening nam, kende deze bundel nog een tiental medewerkers (o.a. V. Toporov, V. Weber en A. Orlov), van wie slechts de laatste bij tijd en wijle ook proza vertaalt. Er lijkt een strenge scheiding tussen proza- en poëzievertalers te bestaan, te verklaren uit het feit dat laatstgenoemden vaak germanisten zijn en het hedendaagse Nederlands

(en met name de spreektaal) nauwelijks beheersen. De bloemlezing is door de Leningradse neerlandicus Igor Bratoes' voorzien van een hecht doortimmerd voorwoord en een korte biografie van iedere dichter, benevens een (helaas te gering) aantal verhelderende noten. Onder de titel Russisch eerbetoon schreef Marko Fondse een zeer lovende recensie over dit boek (zie de boekenbijlage van Vrij Nederland van 23 juni 1984).

Het volgende jaar stond geheel in het teken van de Vlaamse poëzie. Eerst verscheen in Leningrad in een oplage van 10.000 exemplaren een bloemlezing uit het dichtwerk van Marc Braet, Stichotvorenija (Gedichten). De samensteller was Joeri Sidorin, die ook de keuze maakte voor de bij Radoega uitkomende bundel Jest bol' inaja. Stichi flamandskich poètov (Er is een and're pijn. Gedichten van Vlaamse dichters), oplage idem. Hierin was werk opgenomen van Willem Elsschot, Herman van Snick, Gust Gils, Marc Braet, Hugo Claus, Paul Snoek, Daniël van Ryssel, Stefaan van den Bremt, Wannes van de Velde,

[p. 245]

Patricia Lasoen en Tjen Pauwels. Vertalers waren Orlov, Sidorin, Vitkovski, Toporov, Weber, benevens nog een zevental anderen. Claus, Gils en Snoek waren overigens in 1981 al vertegenwoordigd geweest in een bundel hedendaagse Belgische poëzie, Iz sovremennoj bel'gijskoj poèzii.

Begin 1985 kwam in een oplage van 50.000 een langverwachte bundel van Simon Carmiggelt uit, getiteld Neskol'ko bespoleznych soobraženij (Enige nutteloze overpeinzingen). De uitgave ervan had enige vertraging opgelopen, want toen het boek al zogoed als gereed was, verscheen op 9 mei 1984 in het blad Literatoernaja gazeta een artikel over Nederland, waarin Carmiggelt afgeschilderd werd als een fel voorstander van de plaatsing van kruisraketten. Tevens werd geïnsinueerd dat hij als enige Nederlandse schrijver nog bij zijn leven in het wassenbeeldenmuseum van Madame Tussaud vereeuwigd was op grond van zijn verdiensten als waarschuwer tegen het ‘rode gevaar’. Dat is in de Sovjet-Unie geen aanbeveling en daarom werden de drukpersen even stilgelegd, maar een aantal maanden later was de zaak gelukkig bijgelegd. De bloemlezing mocht er wezen: ruim 160 verhalen, afkomstig uit 31 verschillende bundels, waarschijnlijk een unicum buiten Nederland. Joeri Sidorin (zie een interview met hem in Vrij Nederland van 8 juni 1985, p. 17) moet wel waanzinnig veel lezen, want alweer was hij verantwoordelijk voor de selectie, en tevens schreef hij een evenwichtig, nuchter voorwoord bij de bundel. Daarin wijst hij op de verwantschap van Carmiggelt met Elsschot en Tsjechov, op de verwevenheid van het tragische en het komische in zijn werken, op zijn aandacht voor het detail, en hij besluit met de woorden dat wie dit boek leest niet alleen een klein Europees land en zijn bewoners beter zal leren kennen, maar ook iets over zichzelf aan de weet zal komen.

Voor de vertaling waren vrijwel alle beschikbare Moskouse neerlandisten gemobiliseerd, bij elkaar 18 man en vrouw: het ging niet alleen om mensen die hun sporen al verdiend hadden, maar ook doctoraalstudenten hadden een kans gekregen om met een enkel verhaal hun kunnen te tonen. Nu is het uiteraard ondoenlijk om Carmiggelts stijl en woordkeus in vertaling ongeschonden te handhaven (evenals dat destijds met de vertalingen van Elsschot onmogelijk bleek). De Russische variant mist telkens weer een zeker ‘aroma’: hij is meer anekdote en minder sfeertekening. Een typerend voorbeeld van zo'n vertaling die niet echt fout is maar het geheel toch kleurlozer maakt, is het volgende: ‘Wat verderop stonden twee vrienden in overalls haring te eten’, waar Carmiggelt schrijft: ‘Er stonden nog twee mannen te eten, die overalls droegen en bij elkaar hoorden’. Maar zo maakt de schrijver het zijn Russische vertalers natuurlijk wel erg moeilijk.

Het laatste wapenfeit was voorlopig het verschijnen, in de zomer van 1985, van Een vlucht regenwulpen en een negental verhalen van Maarten 't Hart, te zamen een flinke bundel van 352 pagina's. Dit boek verscheen onder de titel Poljot kronšnepov (naar de naam van de roman) in een oplage van 50.000 exemplaren, een aantal dat mijns inziens best hoger had mogen liggen (een verschijnsel als herdruk is zogoed als onbekend in de SovjetUnie).

Een vlucht regenwulpen was vertaald door Vladimir Beloóesov, een docent Nederlands aan de Moskouse Staatsuniversiteit van even in de veertig, tevens verantwoordelijk voor de nieuwe editie van het Nederlands-Russisch woordenboek die volgend jaar in Moskou zal verschijnen. De vertaling is uitstekend te noemen, een enkele keer niet helemaal letterlijk het origineel volgend, maar de sfeer is voortreffelijk gevangen. Zelfs verborgen citaten uit de Heilige Schrift zijn veelal herkend en omgezet in analoge bijbelse bewoordingen; waar-

[p. 246]

nodig is Beloöesov te rade gegaan bij Nederlandse studenten die met een beurs in Moskou verbleven (ik ken in Moskou geen andere vertaler die zo verbluffend goed Nederlands spreekt, hoewel hij in totaal niet meer dan enkele maanden op Nederlandse taalbodem heeft doorgebracht).

De keuze uit 't Harts verhalen laat de verschillende aspecten van de auteur goed tot uiting komen. Achtereenvolgens zijn opgenomen Handel, De neef van Mata Hari, Ouderlingenbezoek, Paard jagend op buizerd, Ongewenste zeereis, Het stilleven, Zondagavondslang, Het Muiderslot en De zaterdagvliegers. Voor de vertaling hiervan waren vijf verschillende neerlandici ingeschakeld, waarbij het interessant is om te zien hoe de verhalen onder de hand van de diverse vertalers van gevoelswaarde veranderen. Bij de één wordt het verhaal kleurlozer, vooral omdat men niet zo goed raad wist met typisch Nederlands idioom, een ander probeert het te verfraaien door er een flinke scheut Russisch jargon doorheen te mengen, maar andere stukken zijn weer verbazend goed vertaald en geven zowel het taalgebruik als de stemming van het origineel zeer getrouw weer (alleen Paard jagend op buizerd is ergerniswekkend onhandig gedaan door een welwillende oudere man die na zijn pensioen als hobby Nederlands geleerd heeft).

Een paar van de meest komische vergissingen wil ik de lezer niet onthouden (eerlijkheidshalve niet uit Paard): ‘het is ook zo'n lang eind, psalm 119, alle achtentachtig coupletten’ (gezegd van een rijzige dominee) wordt ‘en tot besluit zingt hij een hele tijd, psalm 119, alle achtentachtig coupletten’; ‘als je strontlazarus bent’ wordt ‘als je tot over je oren in de stront zit’; ‘de mensen zijn echt als de dood voor hem’ (over een muskusrat) wordt ‘de dood verschijnt voor hem in mensengedaante’. Andere vergissingen houden verband met het feit dat de vertalers de Nederlandse realia niet voldoende kennen: slechts een enkeling is ooit in de gelegenheid

Maarten 't Hart (^o 1944).

geweest om een bezoek aan West-Europa te brengen. Wie nog nooit de steile trap naar een Amsterdams bovenhuis gezien heeft, kan zich daar ook geen goede voorstelling van maken; een bakfiets moet je ééns in je leven gezien hebben; een kerkdienst begint nu eenmaal met de woorden ‘onze hulp is in de naam des Heren...’; als er gefluisterd wordt dat de dominee onlangs nog gezien is op Ka.., weet een doorgewinterde Nederlander dat hij dus in Katendrecht naar de hoeren geweest is. Tja, leg dat maar eens uit! Een laatste eigenaardigheid blijft nog steeds de kuisheid waar Russische vertalingen vaak onder lijden (censuur of zelfcensuur? De vertalers zelf verklaren dat al te vrijmoedige passages de Russische lezer zouden kunnen shockeren en zijn oordeel over de auteur negatief beïnvloeden, aangezien hij niet gewend is aan zulke openhartige uitweidingen). Waar 't Hart vertelt dat tamme ratten graag zo dicht mogelijk tegen het voor hen op een soortgenoot lijkende warme mannelijke geslachtsdeel aanzitten, deelt de Russische vertaalster slechts mede dat sommige dieren op je schoot klimmen om zich tegen je warme lichaam te vlijen. Zo vallen de afwijkingen in drie categorieën uiteen, resp. veroorzaakt door verkeerde interpretatie van het Nederlands, onvoldoende kennis van de realia en pogingen om ‘riskante’ (erotische en politieke) details te verdoezelen.

In de Sovjet-Unie zal zelden een bundel van

[p. 247]

een buitenlandse auteur uitkomen zonder een voorwoord, waarin de schrijver en zijn milieu nader geïntroduceerd worden (en waarin de lezer soms en passant verteld wordt hoe hij het werk dient te interpreteren). Nu is zo'n inleiding in dit geval natuurlijk niet overbodig, want de Russische lezer zal maar matig vertrouwd zijn met een verschijnsel als het calvinisme, al zal hij wel enige parallellen met het communistische geloof kunnen trekken. De jonge neerlandica J. Ljoebarova heeft zich duidelijk verdiept in de materie, want haar voorwoord is verre van oppervlakkig. Naast een korte biografie van de schrijver geeft ze een overzicht van opkomst en ontwikkeling van de anti-calvinistische stroming in de Nederlandse literatuur in de jaren 60 en 70 (in verband hiermee noemt ze jan Wolkers, J.M.A. Biesheuvel en Jan Siebelink) en een analyse van het oeuvre van 't Hart. Ze constateert dat zijn hele werk draait om de antithese ‘natuur-calvinisme’, de twee belangrijkste polen waaruit zijn literaire wereld opgebouwd is. Deze antithese keert volgens Ljoebarova steeds weer terug, in al dan niet gewijzigde vorm: natuurlijkheid-schijnheiligheid, levenslust-dogmatisme, fijngevoeligheid-fanatisme, twee uitersten die voortdurend met elkaar in botsing komen. Slechts een enkele keer vergaloppeert de inleidster zich in Sovjet-stijl, bijvoorbeeld waar zij stelt dat 't Hart de ‘kapitalistische monopolies’ geselt, die zo ‘beginselloos alle natuurwetten met voeten treden’, of waar ze al te nadrukkelijk herhaalt dat de schrijver gezegd heeft niet te geloven dat het leven op aarde vernietigd kan worden (hij heeft gezegd: nee, niet ál het leven, er blijven altijd wel een paar insecten over). Maar het zou niet de eerste keer zijn dat dergelijke uitspraken uitsluitend gedaan zijn om de uitgave voor de officiële instanties aanvaardbaar te maken.

Wat zijn nu de plannen van Sovjet-uitgeverijen voor de naaste toekomst? Verhalenbundels van Belcampo (de vertaling is al af) en Ward Ruyslinck zijn in voorbereiding, evenals

Maarten 't Hart door Siegfried Woldhek.

een tweetal (door Joeri Sidorin samengestelde) anthologieën van resp. de Vlaamse en de Nederlandse poëzie van de 20e eeuw. In 1987 zal ter gelegenheid van Vondels 400e geboortedag een door Vitkovski gestimuleerde bloemlezing verschijnen met vier drama's en een keuze uit het overige dichtwerk. Voorts schijnen er plannen te bestaan voor een verantwoorde uitgave van Constantijn Huygens. Het zal misschien nog wel een hele tijd duren eer Gerard Reve en W.F. Hermans in het Russisch verschijnen (laatstgenoemde vooral omdat hij zelf geen toestemming zou verlenen voor vertaling van zijn werk in het Oostblok), maar verder hebben we niet te klagen over de belangstelling voor de Nederlandstalige literatuur in de Sovjet-Unie, met name dankzij de inzet van een handjevol enthousiaste neerlandici ter plaatse.

Bibliografie:

simon karmiggelt, Neskol'ko bespoleznych soobrazenij, Radoega, Moskou, 1985.

maarten 't chart, Poljot kronšnepov, Radoega, Moskou, 1985. (P.S. Er bestaan ook een Poolse en een Bulgaarse vertaling van Een vlucht regenwulpen).