Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 222]

Julien Schoenaerts in ‘Oidipoes in Kolonos’ (1985-1986).

[p. 223]

Julien Schoenaerts, of het tonen en het zijn
Johan Thielemans

JOHAN THIELEMANS
werd in 1939 te Evere geboren. Studeerde Germaanse filologie en is docent aan de Provinciale Hogeschool voor Vertalers en Tolken te Gent. Publiceerde artikelen over Amerikaanse literatuur; bijdragen over opera in ‘Etcetera’ en samen met Freddy de Vree het boek ‘Chicago!’ (1985). In 1986 kreeg hij de Adriaan Verhulst-prijs voor kunstkritiek, o.m. voor het televisieprogramma ‘Eiland’.
Adres: E. Vanderveldestraat 45, B-8200 Brugge

Grote Acteurs zijn zeldzaam in Vlaanderen. Een publiek dat zo'n acteur aan het werk wil zien, lijkt nauwelijks meer te bestaan.

In die vreemde Vlaamse theaterwereld, waar toch meer toneel gespeeld wordt dan ooit tevoren, is een figuur als Julien Schoenaerts dubbel uniek. Hij heeft vanaf zijn eerste rollen de gunst van het publiek gewonnen dank zij de artistieke kwaliteit van zijn prestaties, en nu, op eenenzestigjarige leeftijd, is hij nog steeds zo'n publiekstrekker, dat hij het klaarspeelt met opvoeringen van stukken als Wachten op Godot het kleine theater-gezelschap Arca-Gent onbezorgd (nu, ja) te laten overleven. Schoenaerts kan gevoegd worden bij de rij van fabelachtige acteurs, zoals Engeland die heeft gekend met sir John Gielgud of sir Laurence Olivier, en Duitsland met Gründgens of Frankrijk met Louis Jouvet.

Als ik aan Schoenaerts denk, komen er heel uiteenlopende beelden bij me op. Ik heb een vage herinnering aan zijn optreden in de Bourla-schouwburg, toen hij Voorlopig Vonnis van Jozef Van Hoeck speelde. Ik zie nog de zwarte doeken (toen het signaal dat het om ‘belangrijk’ werk ging), en ik zie Schoenaerts naast een actrice (Denise Deweerdt?) bij een sofa staan. Om welke rol het ging, herinner ik me niet meer. Wel voel ik nu nog de intensiteit van zijn aanwezigheid.

Of ik zie hem in de hoofdrol van een boulevardstuk. Schoenaerts werd verdacht van moord, en langzamerhand veranderde hij in een opgejaagd dier. Een betekenisloos stuk, maar de prestatie van de acteur gaf het een vreemde, blijvende kracht.

Of ik zie hem rommelen met een kopje in de Brugse Korrekelder: de onhandige, schuchtere jongeman, een emplooi dat men Schoenaerts niet zou nageven, maar daar, in de wat onwezenlijk kleine kelderruimte, toonde hij een komisch talent dat in de laatste jaren te weinig werd aangesproken. Daarna werd het een hele tijd stil rond Schoenaerts, tot ik hem weer ontdekte bij Arca, in zijn nieuwe grote periode die tot op de dag van vandaag voortduurt. Mijn bewondering en respect zijn al die tijd dezelfde gebleven. Schoenaerts is een gloedvolle, fascinerende theaterpersoonlijkheid, een Groot Acteur.

De carrière van Schoenaerts is op een heel traditionele manier begonnen: hij studeerde aan de Studio, toen Teirlinck daar les gaf. Net zoals alle andere acteurs van zijn generatie blijft hij Teirlinck als de inspirerende leraar vereren. Daarna stapt hij, vanzelfsprekend, over naar de KNS-Nationaal Toneel. Onmiddellijk wordt hij er, dank zij zijn uitzonderlijke begaafdheid en zijn knappe stembeheersing,

[p. 224]

Schoenaerts in ‘Kaspar’ van Peter Handke. Regie: Walter Tillemans (1978-1979).

één van de geliefdste acteurs. Een lange interessante loopbaan bij dit gezelschap lag voor de hand. Maar Schoenaerts wordt gedreven door een innerlijke drang naar perfectie; Antwerpen is hem te klein.

Zijn faam dringt tot in het Noorden door, en Schoenaerts gaat in Amsterdam wonen. Een Vlaams acteur in Nederland, dat is in die tijd bijna onvoorstelbaar. Heel Vlaanderen voelt zich gevleid, ook al mist het zijn beste acteur maar node. Na enkele jaren keert hij terug en begint weer in Antwerpen te spelen. Dan is het 1970: zijn grote crisisjaar. De ontmoeting met Sygurd Cochius zal hem diep tekenen; hij ontmoet deze man, straatmuzikant en filosoof, toevallig bij het Centraal Station in Antwerpen. Zijn kijk op de wereld verandert, en door zijn nieuwe geestelijke interesses vervreemdt hij totaal van zijn omgeving. Hij wordt in Antwerpen doorgezonden, in Gent zeggen ze hem af. Even werpt hij zich met voor hem karakteristieke hevigheid en idealisme in de sociale strijd rond de mijnstakingen in Limburg. Dat alles eist zijn tol en weldra is Schoenaerts overspannen. Na een periode van rust in het zuiden van Frankrijk komt Schoenaerts terug met grootse plannen. Hij wil het Ringtheater oprichten, maar dat loopt dramatisch af wanneer het gebouw onder nogal duistere omstandigheden afbrandt. Schoenaerts vindt een onderkomen bij het dramatisch gezelschap van de B.R.T., maar daar kan hij zijn speeldrift niet voldoende uitleven. In 1976 gaat hij alleen op het toneel staan met de Apologie van Sokrates. Dat wordt een immens en jarenlang succes. Het éénmanstheater biedt de oplossing voor deze zo talentvolle stoorzender. Ondertussen gaat het Vlaamse theaterleven rustig zijn gang. Het is veelzeggend dat men daarin een instrument als Schoenaerts niet meer kan of wil gebruiken.

Belangrijk is dan ook de stap, die Jo Decaluwé van Arca-Gent zet: hij weet zowel Tillemans als Schoenaerts te overtuigen bij hem te komen werken. Dat luidt dan de derde periode in bij Julien Schoenaerts. Hij kiest alleen grote teksten. Hij werkt met een prestigieus repertoire. Hoe moeilijk de stukken ook zijn (Handke, Beckett), hij weet er publiekstrekkers van te maken. Hij belichaamt op zijn eentje het grote ideaal van het théátre populaire. Wie kwaliteit brengt, bereikt het grote publiek. Moeilijke teksten voor kleine cenakels hebben altijd iets verdachts. Als er geen volk naar het theater komt, zegt Schoenaerts, dan moet men de schouwburg maar sluiten. Bij hem zit het overvol.

Acteurs van zijn gehalte hebben regisseurs met een uitzonderlijke persoonlijkheid nodig.

[p. 225]

Julien Schoenaerts en Bert Andre in ‘De Huisbewaarder’ (1979-1980) van Harold Pinter.

In Vlaanderen zijn zulke mensen bijzonder schaars. Schoenaerts zelf meent dat alleen Walter Tillemans het nodige talent heeft om hem te leiden. Dat oordeel is zeer begrijpelijk, hoewel het jammer is dat hij bij Arca nooit aansluiting gevonden heeft bij jonge regisseurs zoals Pol Deherdt of Herman Gilis. Maar de ontmoeting Tillemans-Schoenaerts is voor beiden van kapitaal belang geweest; bij Arca is die samenwerking pas volledig tot ontplooiing gekomen. Het is trouwens een relatie die voor beide kunstenaars stimulerend werkt: Tillemans weet telkens weer nieuwe aspecten uit Schoenaerts naar voren te halen en Schoenaerts dwingt Tillemans om steeds het beste van zichzelf te geven; hij lijkt de verbeelding van de regisseur te prikkelen. Tillemans' grote regie-prestaties zijn niet te zien geweest bij de KNS-Antwerpen, maar wel bij het Arcagezelschap. Absolute hoogtepunten waren in de voorbije jaren: Kaspar van Peter Handke (een voorstelling waarin Schoenaerts' vernieuwing verrassend tot uiting kwam), Eindspel (waarin Schoenaerts zelfs onder een zakdoek nog een magische aantrekkingskracht uitstraalde) en Wachten op Godot (met Schoenaerts als een verdwaald mannetje dat geplaagd

Julien Schoenaerts en Carry Fonteyn in ‘De Wereldverbeteraar’ (1981-1982).

werd door zijn prostaatkwaal). Het is een grote verdienste dat Schoenaerts deze belangrijke en moeilijke teksten van het hedendaagse repertoire voor een breed publiek toegankelijk heeft gemaakt. Zijn talent heeft hij alvast op een zinnige en artistiek verantwoorde manier ten dienste van zijn kunst gesteld.

Wat maakt het acteren van Schoenaerts zo uniek? In de eerste plaats beschikt hij over de uitzonderlijke gave om met zijn aanwezigheid een ruimte te vullen. Zijn gestalte straalt een energie uit, die alle blikken uit de zaal naar zich toetrekt. Dat gebeurt schijnbaar vanzelf, want de sterkste kracht haalt Schoenaerts uit zijn onbeweeglijkheid. Deze onbeweeglijkheid betekent echter geen rust, wel een moment van innerlijke spanning. Elk ogenblik kan hij losbarsten, en deze mogelijkheid van geweld duidt hij aan door een kleine ruk van het hoofd, het zenuwachtig trillen van een vinger, het kort vooruitschieten van de armen. Die kans op uitbarsten wordt in een vreemde verhouding geplaatst tot zijn hulpeloosheid: zo lijken zijn armen iets te kort voor de mouwen van zijn jas, of zoeken zijn handen kleine elegante gebaren, die niet vanzelf komen willen

[p. 226]

Julien Schoenaerts en Jo De Meyere in ‘Eindspel’ (1982-1983).

Julien Schoenaerts in ‘de Apologie van Socrates’.

Via de expressie van zijn lichaam en zijn gezicht toont hij ons een lijdende mens. De grote kwaliteit van Schoenaerts ligt in de controle die hij over zijn expressieve middelen heeft. De toeschouwer weet altijd dat de emoties door middel van het lichaam getoond worden. Schoenaerts verenigt in zijn spel zowel de pool ‘tonen’ als de pool ‘zijn’. Het is een afstandelijk beleven dat maakt dat hij zijn eigen spel observeert, terwijl hem dat tegelijkertijd volledig in beslag neemt. Het hart en de geest zijn beide aan het werk. Daarom noemt'men Schoenaerts graag een intelligent acteur.

En dan zijn stem. Die heeft iets van het zoete van Limburg, en gelukkig beschikt hij daardoor over een expressieve a-klank, die de meeste acteurs zo jammerlijk missen. Bij Schoenaerts wordt een tekst niet gesproken, maar geproefd. Voordat een woord over zijn lippen komt, is het door hem eerst op al zijn mogelijkheden gekeurd: wat is de relatie tussen deze klank en de emotie en hoe kan die verhevigd worden door het ritme? Welke klanksterkte kan aangewend worden om de zin onvergetelijk te laten opklinken in de ruimte van het theater? Woorden staan niet geïsoleerd, maar worden door Schoenaerts in een groter muzikaal verband gedacht. Daarom zijn de spanningsbogen binnen de woordgroepen, de zinnen en de monologen zo intrigerend gevarieerd. Daarom zijn de stiltes zo vol genuanceerde betekenissen. Het is een taalvirtuositeit die zowel rethorisch als emotioneel werkt. Opnieuw gaan hier emotionele expressie en supreme controle samen. Deze technische gaafheid is altijd een grote zeldzaamheid geweest bij Vlaamse acteurs; de nieuwe generatie zou een voorbeeld aan hem kunnen nemen.

Natuurlijk houdt zoveel begaafdheid ook een gevaar in. Alle perfectie in kunst hangt af van een gelukkig evenwicht. Zo zijn de grote prestaties van Schoenaerts tot stand gekomen

[p. 227]

Julien Schoenaerts, Jo De Meyere en Jo Decaluwe in ‘Wachten op Godot’ (1983-1984) van Samuel Beckett.

spontane emotionaliteit. Maar soms luistert Schoenaerts te veel naar zichzelf, of gaat hij de smartelijke intonatie te weinig uit de weg. Om in de toekomst boeiend te blijven heeft hij mensen nodig die hem stimuleren om nieuwe terreinen bij zichzelf te ontginnen. Van sommige ontmoetingen kent men het resultaat al van te voren: de grimmige Thomas Bernhardt met de lijzige stem van Schoenaerts heeft iets voorspelbaars. Schoenaerts als komisch acteur daarentegen, zou niet gemist mogen worden. Maar wie in Vlaanderen heeft het nodige gewicht om samen met Schoenaerts aan zulke avonturen te beginnen? Zo is Schoenaerts toch een grote eenzame gebleven.

Dat zoveel schitterend werk in Vlaanderen in een kleine zaal in Gent tot stand is gekomen, pleit wel voor het Arca-gezelschap, maar niet voor het culturele klimaat in Vlaanderen. Het wijst op de scheefgegroeide verhoudingen in wat het officiële theater heet. Daar zitten op teveel plaatsen mensen, die ondanks de hun ter beschikking staande faciliteiten, niets doen met hun talent. Dat ondertussen een acteur als Schoenaerts in een soort noodtheater moet werken, ervaar ik telkens weer als pijnlijk.

Op dit ogenblik probeert Walter Tillemans om rond zijn Raamtheater in Antwerpen de beste talenten van Vlaanderen te verzamelen. Grote talenten kunnen immers slechts groeien dank zij grote confrontaties. Natuurlijk staat Schoenaerts bovenaan de lijst van Tillemans. Weer is er enige kans dat het repertoiretoneel nieuwe glans krijgt. Daarom hopen we dat het initiatief van Tillemans slaagt. Zeker Julien Schoenaerts verdient het om een plaats te vinden in een belangrijk gezelschap. Hij heeft nu de leeftijd bereikt om grote, rijpe rollen te spelen. Een hartverscheurende Lear zou nu door hem vertolkt kunnen worden. Laten we hopen dat de objectieve voorwaarden geschapen worden om dit mogelijk te maken. Met de eenenzestigjarige Julien Schoenaerts heeft Vlaanderen een eigen Minetti. De Vlaamse toneelwereld moet tonen dat ze een persoonlijkheid van een dergelijk formaat aankan. Dat is geen geringe uitdaging.