Ons Erfdeel. Jaargang 30
(1987)– [tijdschrift] Ons Erfdeel–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 202]
| |
Ingrid Jonker (1933-1965).
| |
[pagina 203]
| |
Ingrid Jonker
| |
[pagina 204]
| |
tig 'n Bybel hê, en dit, en die opwentol toe sy'n baba was, was die enigste geskenke wat sy in haar kinderdae van Pa ontvang het. Net voor hy ons sou kom haal, het ek stilletjies geskryf en gesê ons kan nie kom nie, ons moet liewer bij Ouma bly en in Hottentots-Holland of iewers skoolgaan, want ons het nie deftige klere vir die Kaap nie. Ons het geweet hy is 'n vername man, want reeds toe ek in st. 3 was, het die onderwyseres my gevra wat my pa doen. Ik het niet geweet nie, en dié aand vir Mamma gevra. Die juffrou was verbaas om te hoor hy is die redakteur van Die Suiderstem. Hoe sou ons twee nou by hom en sy nuwe vrou aard? Ons was baie bekommerd daaroor. Aan die einde van 1944 het by gekom. Ons het in die motor geklim, en Ingrid het deur die oop venster nog lank Ouma se hand vasgehou. Sy het agter gesit, en gedurig bly omkyk na Ouma se swart figuurtjie langs die pad. Die pad sou deur die grys tienerjare in die kille huis van ons stiefmoeder loop...Ga naar eind(3)’. Bij weinig schrijvers zijn de indrukken, het verdriet en de blijdschap van de kinderjaren zo primordiaal als bij Ingrid jonker. Veel geschriften heeft ze niet nagelaten, het kan allemaal in één boek van nog geen 240 bladzijdenGa naar eind(4), met bovendien heel wat wit, maar vrijwel alles draait om die kindertijd, waarin de armoedige levensomstandigheden het geluk dat haar later nog maar heel zelden te beurt zou vallen niet stuk konden krijgen. Ze zal nooit de herinnering aan haar kommerloze kinderdagen verliezen, toen ze ‘Duma se kind’ kon zijn zonder te weten dat ze op geen enkel ogenblik iets anders is geweest dan ‘Ouma se Hartseerkind’. Zelfs de dood van haar moeder zal ze later niet anders dan door kinderogen kunnen zien en weergeven: ‘My moeder, sterwend, was so sonnig soos 'n liewenheersbesie, so vol geheim, so verrassend, so teer...’ Een kinderrijmpje: Ladybird, ladybird, fly away home, blijft in haar herinnering hangen, samen met de lach van haar moeder, ‘in die agterplaats van die dominee se strandhuis’. Daar smelten ze samen, worden een ladybird, een lieveheersbeestje, dat niet van haar wegvliegt, maar integendeel op haar hand komt zitten:
LadybirdGa naar eind(5)
'n Herinnering aan my moeder
Glans oker
en 'n lig breek
uit die see
In die agterplaas
êrens tussen die wasgoed
en 'n boom vol granate
jou lag en die oggend
skielik en klein
soos 'n liewenheersbesie
geval op my hand
Noch Anna Jonker, noch de dichteres zelf weiden uit over hun ‘grys tienerjare’. Wat een koude hel moet zijn geweest schuift Ingrid jonker van zich af met een haastig, natuurlijk al te haastig zinnetje: ‘After leaving school I became an office worker,’ waarop dadelijk als een verlossing volgt: ‘but the real thing I lived for was to write’Ga naar eind(6). Zij is 23 als haar eerste bundel verschijnt, in 1956. Niets wijst er op dat we de titel en de opdracht ervan moeten zien als een sarcastische oprisping: Ontvlugting, opgedragen aan Abr. H. Jonker! De vaststelling is zo in het oog springend dat je ze meteen als te goedkoop van de hand wijst, maar helemaal ongemotiveerd is ze niet: inderdaad, wie of wat ontvlucht de dichteres? En waarom draagt ze deze verzen op aan een vader die haar vader niet wilde zijn en bijvoorbeeld niet aan de man met wie ze in datzelfde jaar is getrouwd? Dat huwelijk met Pieter VenterGa naar eind(7) heeft niet lang stand gehouden. Hij is vijftien jaar ouder dan zij, heeft in de Tweede Wereldoorlog gevochten, blijkt wereldwijzer te zijn, | |
[pagina 205]
| |
maar heeft een even rusteloze natuur als zij. Ze scheiden. Maar intussen, in december 1957, schenkt Ingrid jonker het leven aan een dochtertje, Simone. Dit is, zegt ze, ‘one of my great experiences... Before her birth and ever since I have written many poems for her and about herGa naar eind(6)’. De verzen van Ontvlugting liggen al een hele tijd achter de rug, waren nog echt jeugdwerk, maar hebben de aandacht getrokken van de literaire kringen. Ze komt in aanraking met andere schrijvers, begint buitenlandse literatuur te lezen en zendt gedichten naar buitenlandse tijdschriften. Dirk OppermanGa naar eind(8) en vooral Uys KrigeGa naar eind(9) steunen en begeleiden haar. Ze schrijft de poëzie die ze in haar belangrijke bundel Rook en Oker zal samenbrengen (1963) en die groeit uit een ‘kortstondige maar veelseggende en seminale kreatiwiteit,’ naar het woord van A.P. BrinkGa naar eind(10)) De dertigjarige Ingrid jonker ontvangt voor Rook en Oker de eerste A.P.B.-prijs, die tweeduizend Rand bedraagt. ‘Dis 'n lekker klompie geld,’ zegt ze ronduit. ‘Daarmee gaan ek nou in Amsterdam, Nederland, studeer. Ek sal drie maande daar bly en daarna verhuis na Frankryk, Italië, Spanje en Engeland...’ Maar: ‘ek gaan alleen. My dogtertjie, Simone, wat nou net begin skoolgaan het, bly in Johannesburg agter...’Ga naar eind(11)) Simone bekleedt een centrale plaats in haar leven én in Rook en Oker. Ze wordt rechtstreeks aangesproken, of is het vertrekpunt van waaruit een gedicht ontstaat. Dit is het geval, volgens Ingrid jonkers eigen getuigenis, met het geruchtmakende gedicht Die Kind, waarover in Zuid-Afrika veel te doen is geweest. Ingrid jonker heeft verklaard dat ze zelf ten zeerste verbaasd was als iemand dit gedicht politiek noemde: voor haar had maar één ding geteld, het moederschap. ‘I think it has been an advantage to my development as a writer and a human being that I have never been conscious of racial feelings. From childhood onwards I have seen people simply as people... ...Go back to the days in March, 1960, when blood flowed in this land. For me it was a time of terrible shock and dismay. Then came the awful news about the shooting of a mother and child at Nyanga. The child was killed. The mother, an African, was on her way to take her baby to a doctor. The car she was in was fired on by soldiers at a military cordon. I saw the mother as every mother in the world. I saw her as myself. I saw Simone as the baby. I could not sleep. I thought of what the child might have been had he been allowed to live. I thought what could be reached, what could be gained by death? The child wanted no part in the circumstances in which our country is grasped. He only wanted to play in the sun at Nyanga. I am not quite sure how I came to write the poem. It grew out of my poetic technique which I have slowly developed like any workman who improves his skill by hard work. It grew out of my own experiences and sense of bereavementGa naar eind(6).’
Die kind
Die kind is nie dood nie
die kind lig sy vuiste teen sy moeder
wat Afrika skreeu skreeu die geur
van vryheid en heide
in die lokasies van die omsingelde hart
Die kind lig sy vuiste teen sy vader
in die op tog van die generasies
wat Afrika skreeu skreeu die geur
van geregtigheid en bloed
in die strate van sy gewapende trots
Die kind is nie dood nie
nog by Langa nóg by Nyanga
nóg by Orlando nag by Sharpeville
nóg by die polisiestatie in Philippi
waar by lé met 'n koeël deur sy kop
Die kind is die skaduwee van die soldate
op wag met gewere sarasene en knuppels
die kind is teenwoordig by alle vergaderings en wetgewings
| |
[pagina 206]
| |
Een sentimenteel verhaal
die kind loer deur die vensters van kuise en in die harte van moeders
die kind wat net wou speel in die son by Nyanga is orals
die kind wat 'n man geword het trek deur die ganse Afrika
die kind wat 'n reus geword het reis deur die hele wêreld
Sonder 'n pas
Niet anders van strekking, maar totaal verschillend van toon is Dis vinkel en koljander, een typisch Jonkergedicht, veel zeggend met heel weinig woorden en wat wordt gezegd in spinnend in een web van klaterende klanken. De ernst schijnt weggedrukt, het ritme is snel, de versificatie volks:
Dis vinkel en koljanderGa naar eind(12)
Dis vinkel en koljander
is dit Florrie Griet of Doep
die een is soos die ander
as die volmaan kiep-kiep roep
Die dae val soos mossies
een-een uit die skimmel lug
en een-een loop die paadjies
na dieselfde plek terug
Hoe vergelyk die wonder
die geboorte van my kind
dit was vinkel en koljander
by Rieta, Rosalind
Die skadu van die nagte
hang koud en moeg
daar klop dieselfde harte
in kerk of kroeg
Dis vinkel of koljander
in die Kongo of die Kaap
die geskille mag verander
maar oral bly die haat
En vinkel en koljander
dit help nie wat jul wens
die een is soos die
ander voor God as mens
Minstens even bekend en geliefd is een soortgelijk gedicht, dat op dezelfde manier is uitgewerkt en in zijn quasi argeloze speelsheid niet onderdoet voor Gezelles beste kleengedichten:
Bitterbessie dagbreekGa naar eind(13)
Bitterbessie dagbreek
bitterbessie son
'n spieël het gebreek
tussen my en hom
Soek ek na die grootpad
om daarlangs te draf
oral draai die paadjies
van sy woorde af
Dennebos herinnering
dennebos vergeet
het ek ook verdwaal
trap ek in my leed
Pappegaai-bont eggo
kierang kierang my
totdat ek bedroë
weer die koggel kry
Eggo is geen antwoord
antwoord hy alom
bitterbessie dagbreek
bitterbessie son
Geen wonder dat Jan RabieGa naar eind(14), een vriend door dik en dun, onlangs kon verklaren: ‘Die hoofkenmerk van Ingrid jonker en haar skryfwerk is dat sy kind was en dat sy kind gebly het. Sy het die hele tyd vir haarself wiegeliedjies geskryf. Haar gedigte is vol verkleinwoordjies. Alles was wiegeliedjiesGa naar eind(15)).’ Onvergetelijk is ook het volgende ‘kinderliedje’, waarin de moeder, schermend met al die lieve, prettige dingen, zo graag voor het kind wil verbergen dat de buitenwereld boos en dreigend is, maar daar volstrekt niet in slaagt, omdat de laatste ‘Toemaar, die donker man’ alle sluizen van de angst en de onzekerheid weer openzet:
Toemaar die donker manGa naar eind(16)
Vir Simone
Op die groen voetpad
van die horison ver
om die aarde skat,
stap 'n ou man wat
'n oop maan dra in sy hare
Nagtegaal in sy hart
| |
[pagina 207]
| |
jasmyn gepluk vir sy oop knoopsgat
en 'n rug gebuk aan sy jare.
Wat maak hy, mammie?
Hy roep die kriekies
Hy roep die swart stilte wat sing
soos die biesies, my hart
en die sterre wat klop
tok-tok liefling,
soos die klein toktokkies
in bul fyn-ver kring.
Wat is sy naam, mammie?
Sy naam is Sjuut
Sy naam is Slaap
Meneer Vergeet
uit die land van Vaak
Sy naam is toe maar
by heet, my lam
Toemaar, die donker man
Mammie...
Toemaar, die donker man
Met dit soort moeder-en-kindpoëzie heeft Ingrid jonker haar eigen, onvervangbare bijdrage tot de Afrikaner literatuur geleverd en steekt zij de grote dame die Elisabeth Eybers heet resoluut naar de kroon. Dit handvol fijne, zuivere verzen betekent, samen met het korte verhaal Die Bok, het hoogtepunt van haar kunnen. Rook en Oker is haar enige voldragen bundel. Ontvlugting lijdt nog aan een duidelijk gebrek aan zelfkritiek, terwijl het postume Kantelson (1966), dat niet door de dichteres zelf werd samengesteld, heel wat teksten bevat die meer documentaire dan literaire waarde hebben. J.C. Kannemeyer heeft in zekere mate gelijk: ‘'n Mens kan nie loskom van die gedagte dat die oordrewe en dikwels ongekwalifiseerde lof vir haar poësie - óók vir swakker werk - deur die kultus rondom die figuur ingegee is nie...’Ga naar eind(17). ‘Cultus’ is naar mijn gevoel te sterk, maar het lijdt niet de minste twijfel dat Ingrid jonker vanwege tal van Zuidafrikaanse lezers dezelfde, deels meewarige, deels nieuwsgierige sympathie krijgt die in de Nederlandse letteren te beurt valt aan een figuur als Jotie 't Hooft. Er is zelfs meer, want Ingrid jonker is uit het werk van een paar Zuidafrikaanse schrijvers niet weg te denken. Zo heeft ze kennelijk model gestaan voor de Karen-figuur in Klipwieg (1970), een ‘Kretenzische’ roman van Jan Rabie en staat ze als persoonlijkheid centraal in Orgie (1965) van André P. BrinkGa naar eind(10). Dit laatste boek is gebaseerd op de driehoeksverhouding die een tijdlang bestond tussen Ingrid jonker, André Brink en de Engelstalige auteur Jack Cope. Natuurlijk is Brink te veel rasschrijver om de werkelijkheid zomaar te copiëren, maar de gegevens van het ‘verhaal’ liegen er niet om: de jonge vrouw over wie het gaat is door haar vader verstoten, woont bij haar grootmoeder, verwacht een kind van X., maar deze laatste brengt haar ertoe abortus te plegen, zodat ‘der Dritte im Bunde’ haar van zelfmoord moet redden, zonder zijn lot definitief aan het hare te kunnen binden. Alles was wiegeliedjies... Wie denkt aan de onstuimige liefdesperikelen van Ingrid jonker verbaast zich niet over haar onverdringbaar verlangen naar rust en geborgenheid. Ze heeft verschillende minnaars gehad, radeloos zoekend naar erkenning door een sterke vaderfiguur, die ze echter bij de minste ‘misstap’ onverbiddelijk afstrafte. Een tijdlang heeft ze ook een lesbische verhouding met een ‘bruine’ partner geprobeerd, maar ook dat kon haar niet helpen. ‘Sy was verblindend mooi, verklaart jan Rabi. Iets van 'n elfie, van 'n welskape, vreemde, koppige meisiekind wat geen kompromisse kon duld nie... Sy wou suiwer wees, kon nie aftakeling verdra nie... Toe sy tweeen-dertig se kant toe kom het sy haar gekwel daaroor of sy nog mooi is, of sy nog goed kon dig...’ Een (afdoend) antwoord kreeg ze niet. Het is niet moeilijk om haar zoektocht | |
[pagina 208]
| |
naar de onbereikbare volmaakte liefde in haar werk terug te vinden, al komt men daarbij vaak niet bij haar meest geslaagde verzen terecht. De doffe moedeloosheid verdringt dan het spel, zelfs het geliefde spel met woorden, en de dichteres denkt nog maar aan één ding: vluchten, ontsnappen. Een enkele keer weet ze dat verlangen toch in een blijvend beeld te vangen, zoals aan het eind van het volgende gedicht, waar ze vraagt alleen te kunnen zijn, op reis te kunnen gaan, ‘met de eenzaamheid als wandelstok’:
Ek wil nie meer besoek ontvang nieGa naar eind(18)
Ek wil nie meer besoek ontvang nie
nóg met koppies tee boeretroos en veral nie brandewyn nie
ek wil nie hoor hoe bul wag op gevlerkte briewe nie
ek wil nie hoor hoe hulle wakkerlê in hul oogkaste wyl
die ander slaap wyd soos die horison om sy wenkbroue
en wat wil ek weet van bul eenderse kwale
die een sonder eierstokke die ander met leukemia
die kind sonder 'n draaiorreltjie en die ou man
wat al vergeet het dat by doof is
die bevlieging van die dood in die robots van groen
die mense wat leef by die see soos in die Sahara
die verraaiers van die lewe met die gesig van die dood en van God
ek wil net alleen wees op reis met my eensaamheid
soos 'n wandelstok
en glo dat ek nog enig is
Vluchten, ontsnappen, daar slaagt ze nog het best in als ze zich vastklampt aan de heldere beelden uit de kinderdagen bij Ouma. Een passage bij Anna jonker spreekt boekdelen: ‘Ek en Ingrid het op die mat gespeel en Ouma en Mamma het na ons sit en kyk. Ingrid het opgekyk, en ek het Mamma hoor sê: ‘Hoe kan hy sê sy is nie sy kind nie... sy het dieselfde gebroke kyk in haar oë’. Ingrid was toe so ses, sewe. Sy het die woorde nooit vergeet nie, maar nooit daaroor gepraat nie, en sy het seker toe begin besef waarom sy altyd Ouma se ‘hartseerkind’ was. Baie jare later, in haar ontreddering, het die psygiaters bepaal dat haar emosionele ouderdom maar sewe jaar was...Ga naar eind(2) Ouma, Ouma,Ouma... Tot het allerlaatste ogenblik is Ingrid jonker blijven omkijken na Ouma se swart figuurtjie langs die pad... Haar laatste verhaal, 'n Daad van Geloof, roept nogmaals die wereld van vrede in armoe op, toen Ouma reeds voor dag en dauw in de weer was, toen ze uit de Bijbel las, voor haar ‘withaarkleinkind’ en voor de Bruinmensen aan de rand van het dorp, toen ze hun Ingrids versjes voorlas en trots op haar was, toen alles nog zo eenvoudig was en het er nog helemaal niet toe deed dat Ouma ‘eik’ zei in plaats van ‘egg’. Ze ziet het allemaal nog haarscherp voor haar ogen: Ek het my verse altyd saam skool toe geneem en daar verder geskryf en geskaaf tussen die meedoënlose somme deur. Vrydag moes ek 'n paar verse aan Ouma voorlé, vir Sondag se kerk. Al die verse was altyd vir Ouma ewe mooi, en ek moes later maar self kies. Daardie oggend het ek geloop en dink aan iets oor die see, want die meeste Kleur- | |
[pagina 209]
| |
linge wat my gehoor uitgemaak het, was vissermense. Ek het gedink dis baie mooi om die see met 'n wit blom te vergelyk, en net daar op die strandmuurtjie gaan sit om dit neer te skryf. Ouma se handsak moes dien as boeksak. Ek het dit oopgemaak en begin skryf. Maar skielik het die wit blom voor my vervaag, ek het die handsak styf vasgehou. 'n Goedkoop, swart, gekraakte handsak. Ouma het my boeke netjies daar in gepak, die potlood was altyd skerp, die brood netjies toegedraai, vet en gouestroop in die deurskynende papier. Die son het oor die see kom blink. Ek het opgestaan en teruggedrentel na ons kamer. Ouma was besig om uit te vee, besig en verbaas toe ek daar op die drumpel kom staan. Sy het nie vrae gevra nie. Ek het die handsak op my bed neergesit en buite gaan kyk of my pampoenplant al blom. Die pampoenplant se blom was vir my die mooiste blom op die aarde. Hy was oop, groot en geel, nog nat van die oggend se reën. ‘Ouma, ek moet nou my gedigte verkoop,’ het ek gesê toe sy nader kom en afbuig na die blom. ‘Hoe verkoop 'n mens dit, Poplap?’ ‘'n Mens stuur dit vir 'n tydskrif, Ouma, soos vir “Die Jongs pan”.’ ‘En dan, druk hulle dit? En hoeveel moet jy betaal vir hulle om dit te druk?’ ‘Nee a, Ouma, hulle betaal vir MY’. ‘Maar dan is dit goed’. ‘Dan wil ek vir my 'n boeksak koop, Ouma’. Sy het weggekyk, in die kamer waar haar handsak op my bed lé. Sy het seker gedink aan daardie dag toe ek huis toe gehardloop het, toe die kinders by die skool met my gespot het oor die handsak. Hulle het in 'n kring om my gedans. Sy het seker gedink aan al die dinge wat sy graag vir my sou wou gee. Maar sy het nooit gedink aan wat sy wel vir my gegee het nie. Ek wéét, want sy het haar hand op my wit kop gesit en gesé: ‘Kom, poplap, dan maak ons dit 'n saak van gebed’. Ek het die hele naweek lank geskryf. Ek het al die gedigte na ‘Die Jongspan’ gestuur. Hulle is aangeneem. Ek het begin geld verdien. Ek het begin leer, van ouma Retief: ‘The act of writing is the act of faith’. Die Huisgenoot 13/8/1965
Dit verhaal werd voltooid op de middag van vrijdag 16 juli 1965. Drie dagen later,... ‘in die vroeë oggendure, het 'n brose Ingrid Jonker die onstuimige see by Drieankerbaai binnegegaan. Dit was 'n Kaapse winternag met 'n digte mis wat die hele Tafelbaai bedek het. Omstreeks half agt daardie oggend, toe dit skaars lig was en die mis nog swaar gelê het, het die polisie haar lyk in vlak water gevind... Dit was maandag, 19 juli 1965. Ingrid Jonker was 31 jaar oud. Sy was die begaafde lieflingsmens van die vernuwing en die vernuwers in die Afrikaanse geesteslewe, die SestigersGa naar eind(19)’. Het allereerste gedicht van haar eerste bundel heette net als het boek zelf: Ontvlugting, en eindigde met de volgende verzen:
My lyk lé uitges poel in wier en gras
op al die plekke waar ons eenmaal was.
Zij is de 22ste juli begraven... ‘Dit was 'n hartseer begrafnis waar mense bitterlik gehuil het en sommige ineengestort hetGa naar eind(19)’. Het was ook een bizarre begrafenis, met de vader, de dominee en de veiligheidspolitie aan de ene kant van de kuil, en een honderdtal vrienden aan de andere kant. Vrienden van alle kleur. En de politie was er om te beletten dat er uit haar poëzie zou worden voorgelezen, want dan zou de begrafenis zogezegd een politiek karakter hebben gekregen: heel wat vrienden hadden een samenscholingsverbod en moesten een speciale toelating hebben om aanwezig te zijn. | |
[pagina 210]
| |
Om die reden kreeg Ingrid jonker een tweede begrafenis: ‘Teen die einde van die week het hulle teruggekom na die graf... skrywersvriende “en almal wat mej. Jonker liefgehad het of haar werk bewonder het’, soos Jan Rabie die uitnodiging gestel het... ...Jan Rabie het twee van haar verse voorgelees. Daarna het hy van die aanwesiges genooi om iets te sê. Een het hom 'n geskrewe stuk gegee om op die graf te lê. Dit begin: ‘As die liefde roep, moet jy antwoord...’ Ja, en Die BurgerGa naar eind(20) het die volgende oggend sy berig oor die huldeblyk by die graf met die volgende paragraaf afgesluit: Party mans het pakke aangehad, maar ander was in sportklere. Daar was ook meisies in lang broeke’Ga naar eind(19). En alsof dat het toppunt van wansmakelijkheid was, luidt de laatste zin van dat Burger-bericht: 'n Paar Kleurlinge was aanwesig. |
|
