Ons Erfdeel. Jaargang 30

Schrijversprentenboek 24: De Gemeenschap

Deze beschouwing is eigenlijk zeer beperkt. Ze gaat uit van dankbare aanvaarding. Wellicht was gehoopt op kritische kanttekeningen of zelfs hardere noten. Ik zou ze niet kunnen kraken. De tentoonstelling over De Gemeenschap in het Letterkundig Museum te 's-Gravenhage (meiaugustus 1986) heb ik ervaren als een boeiend en fraai geschenk. Het daarbij uitgegeven Schrijversprentenboek 24 is voor mij een even boeiende als informatieve reis door recente cultuurgeschiedenis. Van het boek moet verder beslist vermeld worden dat het goed is verzorgd en dat het wat onhandige formaat in elk geval ruimte schept voor een overvloed aan beeldmateriaal: foto's, kopieën van brieven, tekeningen e.d. Een heerlijk prentenboek.

Het zou spannender zijn geweest als ik de inrichtérs van de tentoonstelling op onjuistheden had kunnen betrappen of de samenstellers van het boek op fouten. Daarmee had deze bespreking zich kunnen opwerken tot de aanzet van een heuse polemiek. Wie verwachtingen in die richting koestert zij al direct teleurgesteld. Ik kan niet garanderen dat er werkelijk niets discutabels te vinden zou zijn. Ik kan wel garanderen dat ik het niet heb kunnen vinden.

Datzelfde positief verwoord: met het Schrijversprentenboek 24 is een zeer waardevolle publikatie gepresenteerd over De Gemeenschap. Als nr. 24 past het in een serie, waarin het Letterkundig Museum zijn dienstverlening aan het Nederlandse publiek op smaakvolle en competente wijze realiseert. Als boek over De Gemeenschap heeft het bovendien een plaats in de brede stroom van publikaties over de emancipatie van de katholieken in Nederland en over de geschiedenis van de initiatieven die zij in dat kader op allerlei gebied ontwikkelden.

Want katholieken waren ze, de jongeren die rond De Gemeenschap samenwerkten. En ze wilden het weten ook. Zich ontworstelend aan roomse braafheid, gegidst door Maria Viola, Pieter van de Meer de Walcheren, Gerard Bruning en Jacques Maritain, zochten zij naar een verzoening van geloof en artistieke vrijheid. Zij wensten gelijkelijk katholiek en literair te zijn en dat - urbi et orbi schrijft het prentenboek trefzeker -, te laten weten. ‘Een gelovige inzet om het aanschijn der aarde te vernieuwen met vuur van artistieke begeestering; voor minder heeft De Gemeenschap het in zijn gehele, bijna zeventienjarige geschiedenis nimmer gedaan.’ (p. 3) Daarmee zijn zowel de titel als de ondertitel verklaard: De Gemeenschap, maandblad voor katholieke reconstructie.

Wie in de katholieke context van vandaag de dag deze titel en het daarin uitgedrukte programma weegt, voelt zich minstens verlegen, mogelijk gegeneerd, waarschijnlijk geïrriteerd. Katholieken zijn er nog genoeg, in Nederland.

Maar of zij het willen weten ook is de vraag. Het artistieke vuur brandt nog altijd, ook in Nederland. Maar als de ambitie om het aanschijn der aarde te vernieuwen zich er al mee weet te verbinden, dan zelden in christelijke geest. Allerlei varianten van socialisme horen vanzelfsprekend tot dit idioom van het engagement.

Daarmee liggen twee vragen op tafel die in dit verband niet oninteressant zijn. De eerste is: wat bepaalde de godsdienstige intensiteit van deze groep? Wat behoedde die er aanvankelijk voor om zich, in de confrontatie met maatschappelijke en culturele

[p. 108]

De eerste aflevering van ‘De Gemeenschap’ (januari 1925).

ontwikkelingen, te voelen wegglijden in tendenzen tot aanpassing, doorbraak of veralgemenisering, de wegen die in onze dagen doorgaans gekozen worden. In de tentoonstelling was, en in het Schrijversprentenboek is, deze vraag nauwelijks aan de orde. Het katholicisme wordt als een gegeven verondersteld. De intensiteit ervan roept geen verdere vragen op. Een enkele verwijzing naar de invloed van Leon Bloy of de emancipatie daargelaten, wordt de zaak opgevat als de gegeven historische situatie, ondubbelzinnig en duidelijk. Nu zal ik niet beweren dat deze vraag zich niet gemakkelijker laat stellen dan beantwoorden. In elk geval lijkt mij op voorhand aan te nemen dat een veelvoud van factoren een rol gespeeld moet hebben. Opmerkelijk blijft dat de groep in staat is geweest juist het katholicisme als referentie- en trefpunt van persoonlijke ontplooiing, artistieke geest en maatschappelijk engagement te ontwikkelen. Mij verbaast daarin niet dat het katholicisme daar mogelijkheden toe blijkt te bieden. Dat heeft de geschiedenis vaker bewezen. De vraag is echter: waarom daar en toen wel, waar elders en eerder, of nu, niet. Deze integrerende werking van de godsdienst, met overigens allerlei fricties en ongemakken, blijft opmerkelijk. Temeer omdat ze, ook in de persoonlijke levensgeschiedenis van meerder betrokkenen, het op den duur niet heeft uitgehouden.

Een tweede vraag sluit daarop aan: wat wilde De Gemeenschap nu precies reconstrueren en is dat gelukt? Ging de vorige vraag in op het katholicisme als vertrekpunt voor een motivering van de reconstructie, deze brengt het in als (mogelijk) object daarvan. Zeker is dat De Gemeenschap ook was georiënteerd op wat in onze dagen kerkelijke vernieuwing heet. Maar deze werd in zeer ruime zin opgevat. Ze lijkt eerder indirect en in verwijderd verband nagestreefd dan rechtstreeks doel te zijn. Direct object van reconstructie zijn de tijdsgeest, het artistieke klimaat, de literatuur. Maar het andere perspectief is niet afwezig.

Op dit punt laat zich ook zoiets als het effect meten. Dat na de Tweede Wereldoorlog het katholicisme in vormgeving en gevoeligheid zo breed en fundamenteel veranderde, kan niet los gezien worden van de doorwerkende invloed van deze jongeren. Op sommige punten is dat direct aanwijsbaar.

In de 14de jaargang (1938) werkte Buytendijk mee (p. 80) - dat moet rond zijn bekering tot de Catholica, waarbij Van Duinkerken een rol speelde, zijn geweest -; er is voldoende geanalyseerd hoe invloedrijk juist ‘diens’ Vereniging voor Geestelijke Volksgezondheid aan vernieuwing van en binnen de kerk heeft bijgedragen. Uit mijn jeugd herinner ik mij minstens drie conflicten tussen geestelijken en hun gelovigen over de inrichting van de kerken. Het ging om muurschilderingen van Albert Troost

[p. 109]

in de Gerarduskerk en om het Maria-altaar en de kerststal in de Lambertuskerk, beide te Eindhoven. Daarbij bleken priesters, die men daar op het eerste oog niet van zou verdenken, op artistiek vlak gevoeliger voor katholieke reconstructie dan hun gelovigen.

Beide vragen hebben consequenties voor de periodisering van de recente (kerk)geschiedenis. Doorgaans wordt een breuk bij de Tweede Wereldoorlog gelegd, die met name vanaf de jaren vijftig breder begint door te werken. De laatste jaargang van De Gemeenschap in 1941 en de krijgsgevangenschap van zovelen in St.-Michielsgestel daarna, mag dan mede als aanwijzing voor deze periodisering gelden.

Maar ik begin te vermoeden dat een andere indeling zeker zo verhelderend kan zijn. 19201980: de confrontatie van katholicisme en moderne cultuur. Met vanaf het begin de centrale vragen reeds op tafel en de basisperspectieven op de beantwoording daarvan, intuïtief of uitgewerkt, reeds in gedachten. In de wederwaardigheden van een roerige geschiedenis uitgewerkt en beproefd, in slagen en falen.

Dit beeld suggereert ook dat we nu voor een nieuwe impuls staan. Of die zo boeiend zal uitwerken als die van rond 1920 zal de geschiedenis moeten leren. Maar dat een goed cultureel tijdschrift daarbij onmisbare diensten zou kunnen bewijzen staat vast.

Dr. P.A. van Gennip

th. a.p. bijvoet, s.a. j. van frassen, daniël de lange, kees nieuwenhuijzen, harry scholten, De Gemeenschap, Schrijversprentenboek 24, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's Gravenhage, 1986, 96 p.