Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 53]

Leonard Nolens
‘Het is belangrijk dat ik onbelangrijk blijf’
Anne Marie Musschoot

ANNE MARIE MUSSCHOOT werd geboren in 1944 te Gent. Doctor in de Wijsbegeerte en Letteren (R.U. Gent, 1971). Geassocieerd docent (R.U. Gent). Auteur van ‘Het Judith-thema in de Nederlandse letterkunde’ (1972); ‘Karel van de Woestijneen het symbolisme’(1975); ‘Van Nu en Straks 1893-1901’ (bloemlezing, 1982); ‘Vlaams Leesboek’ (bloemlezing, samen met Jozef Delen, 1986). Werkte mee aan de uitgave van het ‘Verzameld Werk’ van Cyriel Buysse. Vast medewerker aan ‘Ons Erfdeel’ en ‘Septentrion’.
Adres: Martelaarslaan 313, bus 2, B-9000 Gent

De poëzie van Leonard Nolens staat zowat haaks op een toonaangevende richting in de (Noord)nederlandse poëzie, waarin meer wordt gesuggereerd dan gezegd, waarin een gecomprimeerde of geserreerde vorm de meest adequate uitdrukking is van een sterk geobjectiveerd en onderkoeld sentiment. Naast de woordarme, uitgepuurde en door veel wit omgeven ‘dunne’ verzen van een Faverey of Bernlef, naast de ironische afstandelijkheid en het soms verrassend speelse understatement van een Judith Herzberg, Kopland of Leeflang, doet de poëzie van Nolens aan als on-Nederlands.

Maar ook in het Vlaamse poëzielandschap is zijn heftig emotioneel geladen en bezwerende lyriek uitzonderlijk. Nolens vertegenwoordigt er een traditie die aansluiting vindt bij de Dionysische woordroes van de surrealisten en van de Vijftigers, maar in een breder kader gesitueerd, thuishoort bij de dichters van de romantische, expressieve poëtica, in de ‘onzuivere’ traditie die begint bij Whitman,

Rimbaud, Verhaeren en Maiakovski. De vurige retoriek van de humanitair-expressionistische ‘O-Mensch-Dichtung’ heeft bij Nolens een voortzetting gekregen in de onbeschroomde pathetiek van de (ouderwetse) zelfbelijdenis. Men zie in de bundel Vertigo (1983) het gedicht O mijn ziel. Karakteristiek voor deze lyriek is een breed uitstromend vers, naast zwaar aangezette accenten en een gedreven-zijn door een onophoudelijke behoefte aan belijden, getuigen, overtuigen. Daartegenover staat echter dat de poëzie van Nolens wordt gekenmerkt door een geheel eigen stem, door een toon en thematiek waardoor hij zich ook nadrukkelijk onderscheidt van zijn voorbeelden (o.m. Hugues C. Pernath) en van zijn (Vlaamse) generatiegenoten. In zijn werk is bovendien een evolutie aanwezig, die nu duidelijk wordt geconsolideerd in de jongste bundel, De gedroomde figuur (Querido, Amsterdam, 1986). Het is Nolens' achtste dichtbundel, en de eerste die in Nederland is uitgegeven (nadat eerder enkele gedichten in De Revisor werden opgenomen). Door zijn grotere vormvastheid brengt De gedroomde figuur zonder enige twijfel een voorlopig hoogtepunt in het werk van Nolens, en het zou wel eens kunnen dat hiermee een doorbraak wordt ingeluid naar een groter publiek toe.

Leonard Nolens werd geboren te Bree (Belgisch Limburg) op 11 april 1947 en is werkzaam in Antwerpen als free-lance vertaler. Van 1969 tot 1973 was hij redacteur van Labris, een tijdschrift waarin voornamelijk experimentele

[p. 54]

Leonard Nolens (^o 1947).

literatuur werd gebracht. Met dit programma heeft Nolens zelf zich nooit helemaal willen identificeren (zie het interview met W.M. Roggeman in De Vlaamse Gids, nov. dec. 1984). Maar in zijn vroegste werk heeft het ontwrichtende taalexperiment wel degelijk zijn invloed laten gelden. Nadat Labris had opgehouden te verschijnen plaatste Nolens nog enkele gedichten in het Nieuw Vlaams Tijdschrift (tot 1975). Dat de banden met de Labris-groep echter niet verdwenen zijn, bleek uit de cyclus Hommage aan de hamster van Hampstead, opgedragen aan Marcel van Maele (in Hommage). Met zijn vriend Frans Denissen bracht Nolens een geannoteerde selectie uit van 30 in het Nederlands vertaalde gedichten van Cesare Pavese (Werken is vermoeiend, 1984).

Nolens debuteerde met een ontoegankelijk gebleven dichtbundel Orpheushanden, die slechts in beperkte kring werd verspreid (1969). Zijn eigenlijke debuut, De muzeale minnaar (1973), werd op de Antwerpse Boekenbeurs bekroond met de prijs voor het beste literair debuut. Ook zijn tweede bundel, Twee vormen van zwijgen (1975), werd bekroond, en dit zowel met de Arkprijs van het Vrije Woord als met de Poëzieprijs van de Provincie Antwerpen.

Deze vroege bundels geven al uitdrukking aan een centrale obsessie bij Nolens: de problematische verhouding van het ik tot de wereld, en zijn poging deze existentiële problematiek te verwoorden, te vatten in het woord dat misschien ‘te groot [is] voor deze wereld’. Taalexperiment, gezochte woordkeus en barokke metaforiek verraden het aanwezige artisanale meesterschap. Maar de taalwereld die hier wordt opgeroepen, blijkt vaak duister en hermetisch, zoals b.v. in ‘Uw kelen gegald en onthart’, of in: ‘Polygonaal behelst zij / het huis en de zonische adem’ (De muzeale minnaar, p. 7, p. 27).

Wel is duidelijk dat het zijn in de wereld door het lyrische ik wordt ervaren als een niet aflatende, dwangmatig herhaalde poging tot bevestiging van de eigen identiteit. Dit zoeken naar zelfbevestiging, naar herkenning van het ik, gebeurt via de ander (de vrouw, de vriend), maar ook via het eigen, zichzelf ondervragende of toesprekende ik. Hier ontstaat al een spel met wisselende persoonlijke voornaamwoorden (‘Niemand weet zich te behelpen / met elkaar’, in Twee vormen, p. 58), wat in de latere poëzie zal leiden tot een complete verdubbeling, tot een afsplitsing van de ik in een zelfstandig geworden andere of derde:

Ik ben niets anders dan een ernstig spel
Van verschuivende landgrenzen en voornaam woorden,
Een grootmoedige speling van duizend begane wegen en stembuigingen

(Alle tijd van de wereld, p. 79)

De kern van de thematiek is een gevoel van onmacht, van onvermogen. Het beroezende, geritualiseerde woord en de litanieachtige spreekvorm nemen nog uitbreiding in Incanta-

[p. 55]

tie (1977), maar ook daar wordt geëxpliciteerd dat de verzoekende, bezwerende stem verloren gaat. De dichter identificeert zich met Proteus, maar hoe ingewikkeld, hoe veelkantig en veelvormig zijn identiteit ook is, hij blijft ‘bijkomstig’.

Alle tijd van de wereld. Een poëtica (1979) wordt beheerst door eenzelfde voortstuwend, incantatorisch ritme. Maar in deze bundel zijn rustpunten. In het eerste van de reeks Tien gedichten voor een vrouw ontstaat zelfs ‘een ruim en rustig ademende tekst’ (p. 23). Rust ontstaat (soms) uit een voorafgegane leegte die nu wordt opgevuld door de confrontatie met een ander, waardoor de twijfel over de eigen onzichtbaarheid werd weggenomen. Rust ontstaat uit een nieuw verkregen zekerheid die door de vrouw wordt ‘aangereikt’.

Aan deze poëzie ligt een fundamenteel pessimistische levensvisie ten grondslag. Het bestaan van het lyrische ik is een niet-bestaan, een leegte die steeds opnieuw moet worden ingevuld. Vooral in de liefdesgedichten, maar ook in de gedichten voor de overleden moederen vaderfiguur of voor een vriend, komt de dwingende behoefte tot uitdrukking om voor zichzelf gestalte te krijgen.

Deze drang naar doordringing of osmose is ook aanwezig in Nolens' opvatting over het schrijven. Schrijven - voor hem is dat dichten - is communiceren, is spreken. Vandaar het veelvuldig voorkomen van de briefvorm en de aanspreking. Vandaar ook de nadrukkelijke aanwezigheid van het motief van de stem en de varianten hiervan: adem, mond, lippen. Het duidelijkst komt dit naar voren in de (vele) poëticale gedichten. Een goed gedicht moet voor Nolens niet beantwoorden aan het beeld van de ‘diamant’ of de ‘ronde kei’, d.w.z. aan het uit de poëtica van Maurice Gilliams bekende beeld van het autonome, hermetisch gesloten taalkunstwerk. Poëzie is voor Nolens integendeel een getuigenis, een sprekende, lijfelijk aanwezige stem (zie b.v. het hierna opgenomen Manifest 2). Nolens' verhouding tot de taal wordt verder gekenmerkt door een uitgesproken erotische dimensie. In zijn dankwoord bij het toekennen van de Arkprijs van het Vrije Woord (zie N.V.T., mei-juni 1976, p. 423) stelde hij dat het vrije woord de plaats is ‘waar een specifiek lichaam en een gangbare taal op schokkende wijze gemeenschap krijgen’, dat het vrije woord ‘orakel en orgasme’ is. Voorts identificeert hij er spreken (= dichten) met verlangen, een verlangen dat noch door theorie, noch door religie of enige ideologie kan worden verdund of bevredigd. Schrijven, dichten, denken en verlangen vallen dus samen, het zijn vormen van een intens geleefd leven, in ál zijn aspecten. Is schrijven een expansieve manier van leven, het is echter ook een verovering die telkens opnieuw moet worden bevochten. ‘Maar het gedicht is alles is alles’ (Alle tijd, p. 53).

Hommage (1981) kreeg vrij veel aandacht. De bundel werd in ongepubliceerde vorm (nog onder de titel Incest) bekroond met de driejaarlijkse Hugues C. Pernathprijs, die in 1980 voor de tweede keer werd uitgereikt. In 1982 volgde de jaarlijkse poëzieprijs van de Provincie Limburg. Hugo Brems heeft er in dit tijdschrift op gewezen dat Hommage geen fundamentele vernieuwing bracht (Bezielde retoriek, Ons Erfdeel, jan.-febr. 1984; ook in De rentmeester van het paradijs, 1986). In het licht van wat nog zou volgen kan evenwel een verschuiving in de thematiek worden waargenomen, evenals een zich aankondigende formele verstrakking.

De ouder wordende ik-figuur belijdt zijn blijvende absolute onmacht (uit de Proloog: ‘Ik heb niets meer. Ik ben niets meer’). Maar naast de desillusie blijft het vertrouwen. In de cyclus Hommage aan het woord evenals in de aan M. van Maele opgedragen reeks gedichten wordt de nadruk gelegd op de scheppende mogelijkheden van het woord. Het gat wordt opgevuld ‘met biddende gedichten, met on-

[p. 56]

menselijk verlangen naar versmelten’ (p. 26); en:

Alles in dit leven is het bezigen, bezeggen en bezingen
Van een leegte zonder zin. (p. 43)

Door het ‘handelend dichten’ behoudt de dichter het recht op zijn bestaan, waarmee hij ‘verzoend’ geraakt, waarin hij nu ook kan ‘berusten’ (Liggen in het gras, p. 53).

De bundel Vertigo (1983; tweejaarlijkse poëzieprijs van De Vlaamse Gids, 1984), vertoont dezelfde thematische beweging van somber nihilisme naar een rustig beschrijven van een denkbare en nu ook mogelijk geworden ‘utopie’, van een bestaan dat gedefinieerd kan worden.

De gedroomde figuur zet dan definitief een nieuwe fase in de ontwikkeling van Nolens' poëzie in. De ‘voortgejaagde dichter’ (Wim Meewis) heeft een thuishaven gevonden, de nutteloosheid van zijn bestaan wordt ervaren als ‘troostend’. Er werd al opgemerkt dat Nolens' latere bundels ‘een beheerster en toegankelijker indruk’ maken doordat ‘ritme, klank en metaforiek geïntegreerd zijn in een breder uitdeinend, welluidend vers’ (Theo Hermans, in Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige literatuur na 1945, aanv. mei 1984). De vormgeving van De gedroomde figuur heeft nog gewonnen aan helderheid. Sommige verzen zijn korter en geconcentreerder, strakker georganiseerd; de strofen zijn symmetrischer gebouwd. Aan het tevoren al royaal gebruikte arsenaal van retorische middelen (assonantie en alliteratie, herhaling en variatie, contradictie, paradox, oxymoron) wordt nu ook het rijm toegevoegd. De functie ervan is bindend, structurerend.

Het vers van Nolens blijft overwegend breed, de trant verhalend, de toon bezwerend. Maar nieuw is duidelijk een poging tot objectivering. De veelvormige jij-figuur tot wie de lyrische ik zich vaak richt, is in de cyclus Reiskosten opgenomen in het veilige verband van een wij (b.v. Verklärte Nacht, p. 38). Ook is de jij een observerende en analyserende ‘derde’ geworden, een ‘ander’ die ‘lastige brieven’ stuurt. Maar het zijn brieven die ‘ons’ in leven houden (p. 33).

Opmerkelijk zijn vooral twee reeksen die achteraan in de bundel zijn geplaatst. De cyclus De gedroomde figuur, waaraan de bundel zijn titel ontleent, is geïnspireerd door werk van de Engelse beeldhouwer John Davies. De beelden worden sprekend opgevoerd en richten zich, zoals op het einde blijkt, vanuit hun naamloosheid tot de dichter. Hier komt een gefascineerdheid door stilte en rust, door verstening en tij deloosheid naar voren die zeer ver af ligt van de vroegere bewogenheid van de dichter. Ook de slotcyclus, Het feest, brengt een bevrijding van vroegere zorg, een soort stoïcijnse oefening in aanvaarding, in het scheppen van vreugde in gewone dingen:

Laten we drinken omdat er niets te vieren valt
Dan dat we bleven leven om mekaar te bezoeken.

Het opgeroepen feest blijft vol paradoxen en dubbelzinnigheden. Het ‘heldere glas’ wordt geheven tot tegen de ‘hemelkelder’ en ‘tot aan / De zwevende grond van ons bestaan’. Maar het slotakkoord, het afscheid, is ‘wit en stil’. Een zeldzaam moment van bevrijding uit de duisternis, van relatieve harmonie en rust. Een belangrijk moment in de poëzie van Leonard Nolens.