Ons Erfdeel. Jaargang 30

[p. 27]

Camiel van Breedam
Begraaf mijn hart bij de bocht van de rivier
Jan Cools

JAN COOLS
werd in 1959 te Antwerpen geboren. Studeerde kunstgeschiedenis. Publiceerde ‘Er werd een lijkje geborgen. Over Paul Joostens’ (1984); ‘De mythologie van het alledaagse. Assemblage in België’, in ‘Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen’, 1, 1986.
Adres: Lotusstraat 3, B-2610 Wilrijk

In 1983 opende kunstcriticus Marc Callewaert een tentoonstelling van Camiel van Breedam (Boom, 1936) in de Antwerpse Zwarte Panter Galerij. Met een voor hem gebruikelijke beminnelijkheid sprak hij het publiek aan met de woorden: ‘Lieve mensen, waar zijn we toch mee bezig?’. Hij bedoelde het wel niet zo, maar hiermee verwoordde hij dé vraag die als een rode draad door Van Breedams oeuvre loopt.

Reeds in zijn eerste werken vertoonde Camiel van Breedam een nauwe verbondenheid met de hem omringende wereld. De Rupelstreek - zijn geboortegrond - was in de vroegste jaren van zijn artistieke ontwikkeling zijn plastisch arsenaal en belangrijkste inspiratiebron. Met lede ogen zag hij hoe deze regio economisch en sociaal achteruitboerde: de steenbakkersnijverheid verdween haast volledig. Na een welvarende periode begon een tijd van relatieve armoede. Dramatischer echter was, dat na het verdwijnen van de steenbakkersindustrie één van Belgiës meest geschonden en vervuilde landschappen restte. Als een rechtschapen, vrijgevochten en bewust levend mens zou Camiel van Breedam reageren. Hij engageerde zich in de milieubeweging en in zijn kunst klaagde hij zowel de natuurvervuiling als de heersende sociale wantoestanden aan. Vooral de kunstwerken gericht tegen de voortdurende aanslagen op het natuurlijk milieu werden steeds harder en minder genuanceerd. Van Breedam besefte dat de vernietiging van het ecologisch systeem ook het einde van de mens betekent. Voor het te laat was, wou hij zijn deeltje - hoe klein ook - bijdragen in de strijd voor het behoud van de ‘levenschenkende’ natuur.

Begraaf mijn hart bij de bocht van de rivier (1975) - naar Stephen Vincent Benet - legt een band tussen het vroegere en het recenter werk van Camiel van Breedam. Door zijn identificatie met Benet verwijst hij naar zijn binding met de rivier, de Rupel, maar ook naar zijn streven om tot een harmonieuze coëxistentie met de natuur te komen. Wat ons echter het meest interesseert is, dat dit werk leidt naar zijn creaties die gebaseerd zijn op de Indiaanse cultuur.

Al in 1963, het jaar waarin hij zijn eerste assemblages toonde in de Brusselse Galerie Saint Laurent, ontstond een Indiaanse Speelkast die eigenlijk niet zo veel met de Indianen te maken had. Toch stond Van Breedam dichter bij de Indiaanse leefwereld dan we hieruit zouden kunnen afleiden. De strijd voor het natuurbehoud leidde hem haast automatisch tot de oerkrachten van het bestaan. Eén ervan, de Zon, nam in verschillende beschavingen - waaronder de Indiaanse - een zeer bijzondere

[p. 28]

Camiel van Breedam, ‘Indiaanse Speelkast’, 1963.

positie in. Ook binnen Van Breedams werk zijn er verwijzingen naar de Zonnecultus: De Zonnewijzer (1965), De blinde zingt over de zon (1971) en De Zonnewagen (1976) zijn a.h.w. totems, cultusobjecten die een potentieel aan energie uitstralen.

Omstreeks 1970 begon Camiel van Breedam zich beter te informeren over de Indiaanse cultuur. Van zijn romantisch-exotisch beeld - de Indiaan was een jongensdroom, een mythe - bleef niets meer overeind. Hij was niet meer de trotse heerser van de prairie, de in harmonie met de natuur en in volledige vrijheid levende mens. Gedreven door een onstuitbaar verlangen naar rijkdom en tot eer en meerdere glorie van het blanke ras verjaagden blanke pioniers de Indianen, dreven hen bijeen in reservaten en roeiden hen in het slechtste geval uit. Dit raakte Van Breedam zo, dat de Indianenthematiek vanaf de jaren zeventig een zeer essentieel aandeel ging opeisen binnen zijn oeuvre.

De manier waarop hij het Indiaan-gegeven aanwendt, is echter opvallend. Door het romantisch-exotisme, ons vooral bijgebracht door auteurs als Carl May en door de western, hebben we ons als kind willen identificeren met figuren als Winnetou. Zij symboliseerden een onbereikbaar ideaal van avontuur, vrijheid en rechtschapenheid. De Indiaan is echter niets meer van dit alles en hierdoor werd hij binnen Van Breedams denkpatroon een gedroomd gegeven: de ontwortelde, van zijn vrijheid beroofde, in geestelijke en fysische reservaten levende mens. De impact van de Indiaan-thematiek gaat echter veel verder dan dit anekdotische gegeven. De Indiaan is het symbool voor de onderdrukte en ontwortelde mens, die zichzelf en zijn natuurlijke omgeving ten prooi ziet vallen aan machtswellust en hebzucht. De Indiaan moet bij Van Breedam gelezen worden, zoals Wim Meewis het formuleert, als ‘De mens die is teruggestoten in het reservaat (...) weggeduwd in zijn smaller

[p. 29]

wordend geestelijk reservaat, in zijn steeds maar krimpende leefwereld, met restanten, flarden herinnering aan een oude mythologische eenheid van wil en realiteit. De Indiaan is de Westerse mens in het uitsterven voorafgegaan’.

Het Concilie van Wounded Knee (1973), een voorstelling van de meest recente Indiaanse opstand(igheid) die door Van Breedam wordt herschapen tot een hallucinair schouwspel, was het eerste van een indrukwekkende reeks environments. Hierin komt hij tot een expressionistische vormgeving die elke traditionele schoonheidsnorm van de kaart veegt. Het lelijke, afschrikwekkende en afstotelijke - zoals we dat ook aantreffen in het werk van de Amerikaan Ed Kienholz - worden tot esthetische normen verheven. De fysische aantrekkelijkheid van de Indiaan is totaal verdwenen. Van Breedam maakte, met o.a. jute, touw, kippegaas, hoorn en leer, van de Indiaan een levenloos wezen. Zo is Het Concilie een bizarre samenstelling van een christelijk conclaaf en een heidens ritueel...

In de tweede helft van de jaren zeventig worden Van Breedams titels langer en literairder. Ze worden duidend. Dodenwake in een gewijde cirkel (na de terugkeer van de jacht) (1980) beeldt een heidens ritueel uit dat gelijkenissen vertoont met een spiritistische seance. Alsof er hier beroep wordt gedaan op de kracht en de energie van de voorouders om zich weer te verheffen. Het is een bijzonder betoverend en angstaanjagend tableau.

Het zien van uw steden doet pijn aan de ogen (gesprek tussen de Indiaan en de coyote) (1980) is één van Van Breedams meest cynische werken. De aan handen en voeten gebonden en blinde Indiaan doet zijn beklag tegen de coyote (of de natuur) dat de ‘goede’ blanke hem alles heeft afgenomen en steden bouwde op zijn terreinen. Het drama is echter dat de natuur, net zoals de Indiaan, het slachtoffer is van een voortschrijdende beschaving. Daar

Camiel van Breedam, ‘Het concilie van Wounded Knee’, 1973 (Verzameling Museum Moderne Kunst, Brussel).

Camiel van Breedam, ‘Handelingen XXVI, 24, ‘Ge raaskalt (*), Paulus, uw grote geleerdheid maakt u waanzinnig’ (*) Veel van wat Paulus zei was voor de Indiaan, de heiden onbegrijpelijk (1977).

[p. 30]

Camiel van Breedam, ‘Dodenwake in een gewijde cirkel (na de terugkeer van de jacht)’, 1980.

Camiel van Breedam, ‘Het zien van uw steden doet pijn aan de ogen (gesprek tussen de Indiaan en de coyote’, 1980.

waar Het zien van uw steden een combinatie is van milieuproblematiek en Indianenvervolging, is Handelingen XXVI, 24 ‘Ge raaskalt (*) Paulus; uw grote geleerdheid maakt U waanzinnig’ (*) Veel van wat Paulus zei was voor de Indiaan, de heiden onbegrijpelijk. (1977) een aanklacht tegen de maatschappelijke onrechtvaardigheid en de genocide waarvan de Indiaan (maar niet alleen hij) het slachtoffer is.

Door zijn reizen naar Midden- en Zuid-Amerika leerde Camiel van Breedam ook andere, minder populaire Indianen kennen. De leefsituatie is totaal verschillend van die van hun Noordamerikaanse broeders: de Amazone-Indiaan is nog steeds een opgejaagd mens. Hierdoor heeft een werk als Handelingen XXVI, 24 niets aan actualiteit ingeboet. De Indiaan is over het gehele Amerikaanse continent het voorwerp geweest van een georganiseerde vervolging. In het verleden was de rol van de geïnstitutionaliseerde kerk op zijn minst hypocriet te noemen. Vaticaanse theologen discussieerden over de vraag of de Indiaan nu al dan niet een mens was en gelijktijdig deden zendelingen aan zieltjeswinnerij. Bij weerstand vonden de Spaanse door godsdienstwaanzin en hebzucht gedreven conquistadores er niets beters op dan een wrede en bloedige vervolging in te stellen, zoals in de 16e-eeuwse Nederlanden. Dit alles kon gebeuren met de zegen van de kerk, want ondanks het feit dat ze volgens haar eigen leer partij zou moeten kiezen voor de zwakkeren, trok ze de kaart van de macht. Zo ontwikkelde de kerk zich tot één van de meest hypocriete instellingen: rechtvaardigheid predikend en onrechtvaardig handelend. Het beeld dat Van Breedam in Handelingen XXVI, 24 creëert is aldus één van zijn meest schrijnende. Camiel gaat resoluut in de aanval: hij formuleert een aanklacht tegen machtsstructuren en onrechtvaardigheid, maar hekelt vooral de (kerkelijke) hypocrisie. Het beeld reconstrueert

[p. 31]

de foto van een stervende Indiaan bij de Slag van Wounded Knee. Omringd door kaarsen legt Van Breedam hem voor een eretent waarbinnen een skelet als jezuïetenpriester de stervende Indiaan zegent...

Binnen Van Breedams oeuvre nemen de zgn. Indiaanse werken een belangrijke plaats in, niet zozeer om hun hoeveelheid, maar wel omdat ze hun stempel drukken op de laatste tien jaar van zijn produktie. De realisaties zijn monumentaal, kruisingen tussen assemblagesculptuurgroepen en environments, die - door de menselijke maat - de toeschouwer direct confronteren met de door Van Breedam gestelde problematiek. Zijn beelden zijn, net zoals die van Kienholz, van een gecultiveerde lelijkheid, want het schone zou de aandacht kunnen afleiden van het essentiële: de aanklacht.

De Indiaan is het iconografisch gegeven, maar bij Van Breedam krijgt hij, door het nietidentificeerbare karakter van de beelden, een grote universaliteit. De Indiaan is het symbool van elke mens die slachtoffer is van een systeem (communisme, kapitalisme, fascisme, apartheid,...). Voor een massa mensen zijn begrippen als vrede, rechtvaardigheid, vrijheid, gelijkheid,... onbekend, want veraf. Zonder aan zelfbedrog te doen tracht Camiel van Breedam een bijdrage te leveren tot de algemene menselijke emancipatiestrijd.

Bibliografie:

Tentoonstellingscatalogus Camiel van Breedam, Galerij Jeanne Buytaert en Galerij De Zwarte Panter, Antwerpen, 18 januari tot 15 februari 1974.

callewaert, marc, Lieve mensen..., onuitgegeven tekst, Antwerpen, 5 februari 1983.

meewis, wim, Camiel van Breedam. Wanneer het heidens oog vol is, Beeld/Spraak, Gent, 1986.

cools, jan, De mythologie van het alledaagse. Assemblage in België, in Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 1986/1.