Ons Erfdeel. Jaargang 27

Eddy van Vliet: Jaren na maart.

Eddy van Vliet is een dichter die de emotie nooit heeft geschuwd. Van begin af aan heeft hij zich in volle kwetsbaarheid uitgesproken over al wat hem obsedeerde. Nadat hij in zijn debuutbundel Het lied van ik (1964) zijn identiteit trachtte vast te stellen, ging hij in Duel (1967) en Columbus tevergeefs (1969) een confrontatie met de buitenwereld aan en nam hij, ook in Van bittere tranen, kollebloemen e.a. blozende droefheden (1971) op expliciete wijze stelling in de actualiteit. Na deze duidelijk geëngageerde poëzie ontwikkelde hij een werkelijk persoonlijke lyriek in Het grote verdriet (1974, met 2 gedichten vermeerderd en herdrukt in 1981) en Na de wetten van afscheid & herfst (1978). In deze twee bundels toonde hij zich tot in de titels een lyricus die de levenservaringen die hem het meest hadden geraakt opriep en vorm gaf. Getemperde melancholie gaf de grondtoon aan, die een uitingsvorm vond in volzinnen. Als elke werkelijke dichter heeft Eddy van Vliet zijn kwetsbaarheid onderkend en beseft dat een precaire inhoud, zodra deze tot thematiek wordt, nooit op dezelfde wijze uitgezegd kan worden. Nietwaar, wanneer een dichter zich op lyrisch-melancholieke wijze uitspreekt over existentiële ervaringen, dan heeft hij - eenmalig! - de toon en vorm gevonden die bij zijn onderwerp passen. Blijkt even later dat de verwoorde werkelijkheid een essentieel grondpatroon vormt van wat hij wil uitdrukken, dan moet hij wel zoeken naar andere uitingsmogelijkheden.

Nu de bundel Jaren na maart (1983) voor ons ligt en laat zien dat dezelfde ervaren werkelijkheid als die van de twee genoemde bundels in de dichter werkzaam blijft en er dús van thematiek gesproken mag worden, nu wordt pas duidelijk waarom die typische bundel Glazen (1979) geschreven moest worden. Van Vliet heeft daarmee afstand willen nemen van het eigene, al te eigene en bovendien een nieuwe poëtische werkwijze gezocht. De zoekende dichter die hij was, heeft met Glazen het andere aspect van het dichterschap, dat van de maker, de poiètes, een kans willen geven. En uit Jaren na maart blijkt heel duidelijk dat Van Vliet nieuwe bronnen van vakmanschap heeft aangeboord.

Zijn houding tegenover de emotie is veranderd. Hij spreekt bepaalde gevoelservaringen niet meer volledig uit. Volzinnen ontbreken in dit jongste werk. Er heeft constructie, ingrijpen, weglaten, collage-techniek plaatsgehad. Van Vliets werkelijkheid is compacter, meer gecondenseerd verwoord. Aan de vormkracht is geen enkele beperking opgelegd. De lezer zal daardoor actiever moeten zijn dan bij vroeger werk; hij heeft meer te raden, wordt geconfronteerd met momenten uit een leven die nauwelijks meer worden aangegeven in het verband van voegwoorden of andere tekens van de zich lineair voortzettende tijd, momenten die veeleer op elkaar stuiten doordat ze naast elkaar zijn geplaatst en soms schokeffecten teweeg brengen. De lezer kan zelf het (zins)verband aanbrengen.

Hiermee zij niet gezegd dat Van Vliets poëzie cryptisch is geworden. Immers, uit vorige bundels kan men de opgeroepen essentialia kennen en ook zonder die voorkennis of vergelijking wordt de lezer bij het beschrevene/aangeduide betrokken. De dichter is terughoudend geworden - enerzijds. Anderzijds flitsen levensmomenten soms des te heviger op door de kortsluitingseffecten die Van Vliet via een meer geserreerde poëzie bereikt.

Een voorbeeld. Kent men uit eerder werk het thema van de voorbije, door de oorlogsjaren getekende jeugd en b.v. de definitieve ervaringen van de dood van nabije familieleden, het komt alles in Jaren na maart meer geconcentreerd terug, heviger soms, al wordt de hevigheid

[p. 433]

Eddy van Vliet (^o1942).

minder uitgesproken dan opgeroepen:

Vanuit steeds groter wordende kamers in maart,
wordt de loodlijn neergelaten. Zij snijdt een graf.
Een kelder vol windloze jaren waarin zij lag.
Aan de zijde van een chirurg die generaal
had willen zijn en beeldhouwer was.

Niet dat zij niet van mij hield. Enkel:
mijn naam klonk te germaans, mijn geboorte
was een daad van collaboratie.

Morfine werd haar liever dan het leven,
de dood haar liever dan het kruis.
Als mieren in nood liepen de nonnen in het rond.

Tot 13 maart bleef Singapore de mooiste stad.

Het gedicht is afkomstig uit de afdeling Jaren na maart, één van de drie afdelingen waaruit de bundel is opgebouwd. De afstand die Van Vliet in deze afdeling toont is bewonderenswaardig. Niet eerder heeft hij zo ingehouden het verleden benaderd. Hij rekent er bijna mee af, zou men zeggen als men in het gedicht Afscheid van mijn vader leest: ‘De kalende die Homerus declameerde. De maïsvretende’ of de slotregels: ‘Ik schreef het reeds meer. Die morgen / liep hij van de keuken naar de straatdeur / en kwam niet weer’.

‘en kwam niet weer’, het is de verre van lyrisch bedoelde tendens van deze afdeling, zo goed als van de tweede: zes gedichten waarin hij afscheid neemt van vrienden. De taal van Vrienden is soms onderkoeld, zo onderkoeld dat men er de vingers aan brandt. Een onbekommerde avond met een vriend wordt als volgt besloten: ‘Zoveel geluk op één nacht bijeen gebracht / dat je verontschuldiging begrijpelijk klonk / toen je me zei dat je nog hooguit één maand te leven had’ (uit Voor Johannes W.).

Sluiten alle bovengegeven citaten nog het meest bij de vorige bundels aan, omdat de afgezonderde werkelijkheid zelf de emoties in zich had, de laatste cyclus van de bundel, Langzaam weer in beeld laat het best Van Vliets ontwikkeling zien. Hij lijkt meer uit te gaan van de taal dan van de werkelijkheid. Daarmee sluit hij zich aan bij de dichters rond Raster (die ik bij bespreking van Peter Nijmeijer aanstipte in dit blad). Het fotografische, het visuele, Van Vliet heeft het zich eigen gemaakt. De stilstaande momenten uit een verleden worden op fotografischverspringende wijze in beeld gebracht. De taal zelf, het afzonderlijke woord, fungeert als beeld. Het woord is onderdeel van een werkelijkheid geworden, meer dan een middel om een ervaren werkelijkheid weer te geven. Men vindt in de laatste afdeling regels als: ‘Als veroorzaakt door koorts kwamen de woorden weer. / De stilte schrok’ (p. 37), ‘Onder het blauw, het blauw als hyperbool, / lag de stad’ (p. 38), ‘Het plein, De schilder keek over mijn schouder heen’ (p. 39), ‘Goochelen met kleuren. Dat was het / wat de hemel deed’ (p. 40), ‘Groen. Ik herschrijf. Het wordt groener’ (p. 44). Een mooi voorbeeld van de gewijzigde instelling van de dichter is het volgende titelloze gedicht:

De horizon. Hieruit stapte naar voren.
Een strakgrijze ochtend. Een arm
die aan het einde van zijn beweging
een boog vormen zou.
Oorspronkelijk beschreven als ‘De baadster
woog het water’. Alles bleef ontwaken.
Onzichtbaar verglijdend naar de avond.

Deze werkwijze van onderkoeling draagt natuurlijkerwijs het gevaar in zich, star te worden, in abstracties uit te monden. Voorlopig echter weet Van Vliet aan dat gevaar te ontkomen. Men vergelijke het gedicht op p. 51. Na twee strofen zo ‘sec’ mogelijk het verschil tussen taal en werkelijkheid te hebben opgeroepen, eindigt hij met een verrassend concreet beeld: ‘Verplichting te zien hoe vanuit een naaldhak / zij zich met tastzin en geur opdringt aan de ruimte’.

De ander komt ‘langzaam weer in beeld’. Gelukkig is Eddy van Vliet te zeer lyricus dan dat hij de ander zou vergeten. Zijn arsenaal van taalmogelijkheden heeft hij met deze jongste bundel duidelijk uitgebreid. Ook nu weer zal de lezer gespannen uitzien naar volgend werk, terwijl hij de vorige bundel(s) herleest, geboeid door de ontwikkeling en - niet te vergeten - de heldere spanning van een lyricus die zich inhoudt.

Dirk Kroon

Eddy van Vliet, Jaren na maart, De Bezige Bij, Amsterdam, 1983, 56 p.