Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 137]

film

Gezicht en mombakkes in nieuwe Nederlandse films.

De kontinuïteit van de Nederlandse filmproduktie schijnt gewaarborgd te zijn, altans wanneer we afgaan op bepaalde uitwendige aanwijzingen. Zo'n aanwijzing is bijvoorbeeld, dat Jan Vrijmans film Een andere kijk op zwakzinnigheid niet gebracht is als een bijzonder evenement, wat een paar jaren geleden beslist het geval zou zijn geweest. De film wordt beschouwd als een soort ‘tussendoortje’. Belangwekkend, boeiend, maar toch een tussendoortje. Een andere kijk op zwakzinnigheid is voorbijgegaan aan het momenteel heilig geworden huis van De Nederlandse Speelfilm. Het werk van Vrijman is naar de televisie verwezen.

De Nederlandse televisie dreigt, juist vanwege de kontinuïteit in de Nederlandse speelfilmproduktie, de grote slokop te worden van het waarachtige Nederlandse filmtalent. Hoeveel bezwaren er ook tegen de televisie zijn aan te voeren, het blijft bemoedigend dat dit ten dele niet-kommerciële medium bereid is om een heel eind tegemoet te komen aan de oorspronkelijke filmgevoeligheid van filmers, die verder willen kijken dan de karnnavalsneus van ons Nederlandse filmamusement.

De bron van Jan Vrijmans film is een diep borende belangstelling voor het medemenselijke in het afwijkende aspekt van wat normaliter als zwakzinnigheid wordt bestempeld. Het is een oprechte belangstelling geweest. Daarom is Vrijman ook niet bereid geweest om een spel op te bouwen van rariteiten - wat, gezien de mogelijkheid tot een grotesk kommerciële vervalsing van afwijkende medemenselijkheid, zeker zakelijke kansen zou hebben geboden. In tegendeel. De bijzondere nood, vreugde, inspanning, gekwetstheid en het heel eigen geluksgevoel of leed van de gefilmde mensen vormen samen met hun hardnekkigheden en onzekerheden een dramatiek, die alleen door een ragfijne beeldkonstruktie aan anderen begrijpbaar kan worden gemaakt. Een filmer die zich aan de konstruktie van een dergelijke dramatiek waagt, moet in staat zijn om zoveel afstand van zichzelf te nemen, dat hij de menselijke bewogenheid in de beelden vóór zijn artistieke interpretatie zal laten gaan.

Dat is in Een andere kijk op zwakzinnigheid gebeurd en dat geeft aan de film als geheel ook zo'n autentiek karakter. Deze autenticiteit is tevens een garantie voor de estetische waarde. Behalve informatief en belangwekkend is Een andere kijk op zwakzinnigheid door zijn waarachtige dramatische beeldeffekten ook een aangrijpende film. Vrijman heeft door zijn beelddramatiek bereikt wat hij wilde aantonen: dat afwijking in levenspatronen het recht op medemenselijke aanvaarding en medemenselijk begrip niet in het minst verstoort. Hij is niet overstag gegaan naar de overdrijving, dat afwijking in levenspatroon juist die aanvaarding en dat begrip ekstra zouden moeten prikkelen. Dat zou onwaarachtig zijn. Zijn film dramatiseert slechts een andere ‘normaliteit’ dan we in het grote levensgeheel gewend zijn.

Eigenlijk doet Lodewijk de Boer hetzelfde in The family. Ook het verschijnen van deze film is een uitwendige aanwijzing voor de waarborging van kontinuïteit in de Nederlandse filmproduktie. Niet vooral omdat The family pal na Frank en Eva is gekomen, welke film weer pal na dit en pal na dat is gekomen. Kontinuiteit wordt namelijk niet gewaarborgd door een kwantitatieve reeks. Die reeks, kortweg de Nederlandse seksreeks te noemen, hield zelfs een bedreiging van de kontinuïteit in zich besloten. De verveeldheid en de verveling zijn in zo'n reeks eerder bereikt dan dikwijls wordt gedacht. De materiaalaanvoer voor de normatieve seksbioskopen bewijst dat wel. De waarborging van de kontinuïteit, besloten in The family zit, zoals in Angela van Van der Heyde of Een aeendere kijk op zwakzinnigheid van Vrijman in de sterke geestelijke en artistieke individualiteit van de film.

Lodewijk de Boer heeft het zich met zijn film niet gemakkelijk gemaakt. Hij kende de mogelijkheden van het gegeven natuurlijk van haver tot gort, omdat het aan zijn brein ontsproten is. Maar dan wel in de oorspronkelijke vorm van een toneelstuk; een toneelstuk in afzonderlijke delen, die ook samen te voegen zijn. De Boer heeft de regie van het toneelstuk in handen gehad, hij heeft ook de film geregisseerd.

Vooropgesteld moet worden, dat De Boer het filmen in de vingers heeft, met name een der moeilijkste aspekten van het filmen: de aaneenkoppeling van beeld en dialoog. Het is te hopen, dat The family gezien mag worden als het preluderen op een verder gaande filmkarrière van De Boer. De Boer beschikt namelijk over twee gaven die van wezenlijk belang zijn voor het effektueren van films: de gave van de onderkenning van het kwetsbaar en kwetsend menselijke in de meest uiteenlopende omstandigheden; ten tweede de gave om die onderkenning dialogiserend te ontleden en tot een nieuwe

[p. 138]

Huib Broos, Martine Crefcoeur en Gees Linnebank in The family (regie: Lodewijk de Boer).

dramatische syntese te brengen. Tot nu toe is het samengaan van die twee gaven bij Nederlandse filmers een zeldzaamheid gebleven.

De grootste handikap die Lodewijk de Boer echter zal moeten overwinnen, is zijn oriëntatie naar het toneel. Of liever gezegd, naar de toneel-dialoog. Een filmdialoog verschilt wezenlijk van een toneeldialoog. De kern van de toneeldialoog is ontsluiering van het menselijke denken of voelen in een (onvermijdelijk beperkte) handeling. Dat menselijke denken of voelen kan zowel de ontsluiering zijn van een individualiteit als van een groepsgebondenheid. De filmdialoog vonkt direkt uit de verbeelde handeling, zij ontsluiert niet maar begeleidt of versterkt. Dat in laatste instantie soms gelijksoortige resultaten worden bereikt is niet van belang. Het gaat niet om de resultaten, maar om de manier waarop die worden verwezenlijkt.

Bij toneel moet de afstand overwonnen worden, die de schouwburgbezoeker gescheiden houdt van wat er op het toneel voorvalt. De toneelteksten hebben daardoor in grote mate een verklarende betekenis, hoe geraffineerd de verklaring ook mag worden weggemoffeld.

Bij film is de afstand tussen de verschillende in beeld gebrachte elementen en de bioskoopbezoeker weggevallen. Wordt een bioskoopbezoeker bij een film met afstanden gekonfronteerd, dan zijn het dezelfde afstanden als die van de waarnemer in de film zelf. Bekijken we onder deze hoek de filmdialoog dan is de verklaring overbodig, zelfs hinderlijk, omdat zij een breuk veroorzaakt in het direkte meeleven. Als nu de verfilmer van een oorspronkelijk toneelwerk geen of te weinig rekening houdt met deze konditionele verschillen, dan komt een filmkijker onvermijdelijk tegenover vervreemdende, zelfs irriterende effekten te staan. Zijn geloof aan wat hij ziet wordt in ernstige mate aangetast. Hij wilde een film zien en wat hij te zien krijgt is pseudo film.

Wat De Boer in The family heeft willen dramatiseren is het onvervreemdbare recht op respektering van medemenselijkheid, ook ten opzichte van mensen, die door wat voor omstandigheden ook in de marge van het leven terecht zijn gekomen, de marge,

[p. 139]

de zelfkant, de asocialiteit (die marge was voor Jan Vrijman de zwakzinnigheid). Hij heeft die dramatiek gekoncentreerd op de broers Doc en Kil, met hun zus Gina. Doc is de struise oudste, een bonkige rauwe vent met een grote tederheid voor zijn geestelijk wankele broer en zijn doofstomme zus. Het drietal is op jeugdige leeftijd in de steek gelaten door hun vader en is, na de dood van de moeder genoodzaakt geweest om te proberen schooiend door het leven te komen. Dit gemeenschappelijke schooien, onder patronage van Doc, heeft een bijzonder nauwe band tussen het drietal doen ontstaan. De onderlinge verbondenheid legt allerlei ekspressies op, van simpele hartelijkheid tot seksuele omgang. De pogingen van het drietal, bij wie zich nog een vriendin van Doc voegt, om aansluiting te vinden bij de normale, de gevestigde maatschappij zijn bij voorbaat gedoemd om te mislukken. Mogelijkheid tot wederzijds begrip is uitgesloten, omdat geen van de beide kanten het spel van de ander wil of kan meespelen. De gevestigde maatschappij is het sterkst, zij heeft de machtsmiddelen in handen en aan die middelen gaat het drietal ten gronde.

Het bewonderenswaardige in De Boers film is het balanceren tussen een naturalistisch realisme en een realistisch symbolisme. Dat balanceren is geen uiting van artistieke virtuositeit maar vooral van een intense geëngageerdheid met het dramatische tema: de kwetsbaarheid, de strijd en de onontkoombare ondergang van de marginale mens. Als Lodewijk de Boer zijn te sterke gebondenheid aan zijn oorspronkelijke toneeldialoog had weten te doorbreken, zou hij ongetwijfeld een filmisch meesterwerk hebben gekreëerd, zo sterk komen vaak de autentieke menselijkheden van het naar eigen identiteit zoekende marginale drietal door.

Dat er in de film geen of in elk geval slechts een uitermate summiere verhaallijn kan worden aangewezen vind ik, in dit geval, niet zo'n bezwaar. Het gaat om aftasting van levensgevoelens en levensgevoel uit zich nu een keer sterk fragmentarisch. Wie begrijpen wil is wel in staat om eenheid in verspreide brokstukken leven te onderkennen. Dat de film desondanks in een aantal losse delen uiteenvalt is te wijten aan de afstandelijkheid die De Boer te dikwijls laat ontstaan tussen de verbeelde dramatiek van het drietal en de kijker.

Deze afstandelijkheid vloeit voort uit de manier waarop De Boer het drietal konfronteert met het bestaan buiten hun marginale wereld. Deze konfrontatie gebeurt in de vorm van de typisch verklarende toneeldialoog. De dialoog ondersteunt op deze momenten de karaktertekeningen, in plaats dat zij, zoals van een dialoog in een film verwacht wordt, een natuurlijke emanatie is van de figuren zoals zij optreden. De filmdialoog die in wezen een aktie-onderdeel is, wordt hier geobjektiveerd tot een min of meer satirische, maar in elk geval bespiegelende evaluatie van de betrokken figuren. Allemaal, ook het drietal, hoewel dat zich nog het best in zijn karakteristieke eenheid van aktie en aktieverwoording weet te handhaven.

De momenten zijn: de sekwens met het mannetje van een financieringsmaatschappij in het begin; de sekwens van de binnenkomst van de ooit verdwenen vader in het midden; de sekwens van de pogingen tot analyse van het drietal door een figuur van wie niet helemaal duidelijk is wat hij moet voorstellen - politieel toezicht op orde en zedelijkheid of politiële psychiatrie ter opsporing van patologische elementen in de marge van de samenleving. Opvallend in deze momenten is, dat de dialoog niet alleen naar de vorm een toneeldialoog wordt maar ook in de intonatie. Op deze momenten ontglipt de film aan De Boers vingers. In tijdsduur gemeten eisen deze momenten meer dan de helft van de film op; maar de rest bezit een inwendige kracht, die deze (te lange) tijdsduur toch weer betrekkelijk maakt. In elk geval kan The family geboekt worden als positieve winst in de Nederlandse filmproduktie.

Een derde aanwijzing dat de kontinuïteit van de Nederlandse filmproduktie gewaarborgd geacht kan worden is het uitbrengen van Naakt over de schutting van Frans Weisz. Deze film mikt, zoals ook de door Weisz gemaakte film De inbreker, op een vorm van amusement, die met een dubbeltje al hoog genoeg gehonoreerd kan worden. Naakt over de schutting is een met behulp van kamera's kien gemaakt produkt, waarin Nederlandse kijkers zich kunnen vergapen aan de jolige eskapades van hun bekende sterren van de teevee. Het ding is onbeschaamd slecht en prullig, maar dat zal de pret wel niet kunnen drukken.

Een Nederlandse kritikus - Bertina van De Volkskrant - sprak naar aanleiding van Naakt over de schutting over een ‘film-revue’. Volgens Bertina iets nieuws aan de filmhemel.

Nu kan men er haast bij voorbaat van op aan dat, als aan een film een verruimende of beperkende kwaliteit wordt toegevoegd (in dit geval dus: revue), er naar verontschuldigingen wordt gezocht. Men wil aardig zijn en bedenkt iets om een produkt dat in

[p. 140]

Jennifer Willems en Rijk de Gooyer in Naakt over de schutting (regie: Frans Weisz).

se mislukt is alsnog een gezicht te geven. Natuurlijk wordt het nooit een echt gezicht; het blijft een mombakkes.

Het wordt bij het kijken naar Naakt over de schutting onmiddellijk duidelijk, dat Weisz zeker niet heeft geprobeerd om met behulp van kleuren, lichteffekten, voorvalletjes en situaties een revue in elkaar te flansen. Hij heeft apert een comedy willen maken, met thriller-elementen. Maar voor de lichtvoetigheid van de comedy ontbreken Weisz de karakteristieke talenten: zeveren de scenario- en tekstschrijvers Ferdinandusse en Du Mée in de dialogen, Weisz zevert in zijn comedybeelden. Je krijgt bij Naakt over de schutting de indruk alsof je moeizaam naar een einde toe wordt geleuterd.

Wat van groot belang is voor een comedy is, de aanwezigheid van een plot. Die mag voorshands ondoorzichtig zijn, dat ondoorzichtige kan in bepaalde gevallen zelfs stimulerend werken, maar de lijn van een al dan niet grillige logika moet bespeurbaar blijven. Met zo maar gebeurtenissen, mensen en situaties door elkaar te kwakken maak je noch een thriller noch een comedy. Het enige dat je klaarstoomt is een onverteerbare hutsepot. Als Bertina dat met ‘revue’ bedoelt kan ik het met hem eens zijn.

Naakt over de schutting is overigens in vele opzichten onthullend.

Ten eerste is weer eens gebleken, dat de harmonische opbouw van een scenario en van een in dialogen tot ekspressie te brengen dramatiek hét grote knelpunt zal blijven van Nederlandse films.

Ten tweede blijkt uit de hardnekkigheid waarmee Frans Weisz zich als comedy- en thrillerregisseur probeert te presenteren, dat hij geen oog heeft voor zijn werkelijke kwaliteiten (de dramatiek van het bespiegelende beeld).

Ten derde is gebleken, dat het gros van onze teevee-akteurs en -aktrices voor film onbruikbaar is. In zeker opzicht doet de kop van Rijk de Gooyer denken aan die van Richard Burton, maar zonder de snel wisselende ekspressiviteit van de ogen of de mond. De kop van Rijk de Gooyer blijft een ekspressieloze kop met een eentonige grijns.

Ik noem De Gooyer speciaal, omdat hij bedoeld is als vergaarbak van de publieke belangstelling. Op zich valt daar niets op aan te merken: maar dan moet er ook iets met zo'n vergaarbak gedaan worden en gedaan kúnnen worden. Dat is geen van beide het geval. Ik geloof dat hiermee met een gerust hart vaarwel gezegd kan worden aan Naakt over de schutting.

D. Ouwendijk