Ons Erfdeel. Jaargang 16

‘Moderne’ muziek uit Rusland op het Festival (van Vlaanderen).

Onze nieuwsgierigheid naar onbekende partituren heeft ons tijdens het Festival van Vlaanderen gedreven naar de Leuvense Sint-Pieterskerk, waar voor het eerst in Europa het Requiem van Dmitri Kabalevsky onder leiding van de komponist zelf werd gekreëerd. Om een soortgelijke reden, en terzelfder tijd ter vergelijking, kozen we te Bussel de uitvoering van Sjostakovitsj' Achtste symfonie, die toch ook niet alle dagen in het koncertprogramma wordt opgenomen. We hebben nog altijd geen spijt van onze keuze, al weten we best dat we niet het nec plus ultra uit het festivalprogramma hebben gepikt. Elke konfrontatie met een nieuwe kompositie lijkt ons meer dan de moeite waard, zelfs al blijkt achteraf dat die bladzijde geen uitzonderlijk meesterwerk kan worden genoemd.

Wie destijds in het Russische paviljoen van de Wereldtentoonstelling 1958 de verzameling ‘moderne’ Russische schilderijen bezocht, stond versteld over de - althans in onze ogen - verouderde stijl en bijna wansmakelijke kleurenbehandeling. Wat bij ons reeds jaren als goedkope romantiek werd afgewezen, pronkte daar als representatief en waardevol kunstbezit. Velen die op het jongste Brabantse festival de twee voornoemde komposities hebben beluisterd, moeten een soortgelijke indruk hebben ondergaan. De muziek van D. Kabalevsky is niet van deze tijd; de symfonie van Sjostakovitsj is niet vrij van kitscherige effekten. En toch behoren beide werken tot de meest representatieve en wellicht waardevolle

[p. 131]

produkten uit de hedendaagse Russische muziekliteratuur; een literatuur die o.i. niet vergeleken kan worden met de rest van de huidige muziekproduktie.

In 1948 antwoordde S. Prokofieff op het beruchte manifest van het hoofdbestuur van de kommunistische partij, dat de toenmalige vernieuwing in de muziek kategorisch veroordeelde: ‘Ik zal naar een duidelijke muzikale taal zoeken, die bevattelijk is en bevallig voor mijn volk.’ Ook Sjostakovitsj heeft zich na zijn min of meer revolutionaire beginperiode gedwee naar die tendens gericht. In dat perspektief bekeken, zijn de twee hierboven vermelde werken uit de moderne Russische literatuur interessante en waardevolle dokumenten.

Dmitri Kabalevsky, geboren te Sint-Petersburg in 1904, schreef zijn Oorlogsrequiem (opus 72) in 1963, op gedichten van de Russische schrijver Robert Rozjdestvensky. Hij droeg het op ter nagedachtenis aan hen die sneuvelden in de strijd tegen het fascisme. ‘Het requiem is geschreven voor diegenen die gesneuveld zijn, maar draagt een boodschap die gericht is aan de overlevenden. Het spreekt over de dood, maar verheerlijkt het leven. Het is geboren uit de oorlog, maar het hoopt in zijn totaliteit op de vrede. Het is verrassend dat ik in deze kompositie, opgedragen aan hen die stierven voor deze wereld, de onverklaarbare noodzaak voelde om kinderstemmen in te schakelen. Speciaal deze kinderen zijn immers het symbool van jeugd en leven.’ Zo schreef de komponist in het tijdschrift ‘Jeugd’ (Moskou, 1961, nr. 2).

Het werk bestaat uit drie delen en is gekomponeerd voor een indrukwekkend apparaat dat is samengesteld uit bariton- en sopraansolo, kinderkoor en gemengd

Dmitri Kabalevsky dirigeert De Philharmie van Antwerpen, het jeugdkoor Bodra Smyana (Sofia), het Bulgaars Nationaal koor ‘Sviatoslav Obretenov’, Valentina Levko (mezzo-sopraan) en Andrei Fedoséev (bariton) in de Westeuropese kreatie van zijn Oorlogsrequiem in de Leuvense Sint-Pieterskerk.

koor, en een uitgebreid symfonisch orkest met heel wat slagwerk. Hoewel dat werk amper tien jaar geleden gekomponeerd werd, is er, zoals gezegd, naar konceptie en muzikale inhoud weinig moderns in te ontdekken. Het is zuivere romantische belijdenismuziek, die de tekst illustreert en interpreteert, soms op een te patetische wijze. Het orkest is suggestief. Met bescheiden middelen weet de komponist een sfeer te scheppen of belangrijke tekstdelen ekspressief te benadrukken. Kontrastwerking tussen een kamermuziekachtig samenspel en een orgiastisch klankkonglomeraat is geen zeldzaamheid. Het nationalistisch karakter duikt meermaals op, o.m. in de snit van de melodie, in de ortodoks-Russische zangstijl van de mannenstemmen, en in een wisselend en bont kleurenpalet. Het werk bevat lege momenten, overweldigende passages en ontroerende taferelen. Een van die mooie bladzijden is de zang van het kinderkoor: ‘wat onze vaders niet voltooiden, zullen wij voltooien’. Die spontane en frisse kinderzang laat een zuivere en verrassende kinderwereld openbloeien, en dat in sterke tegenstelling tot de zware tragiek, de bijtende hardheid of de hymnische jubel van de rest.

Hoe dit werk uiteindelijk overkomt hangt in zekere zin af van de houding die men a priori tegenover de hedendaagse Russische muziek wil aannemen. Is men bereid de beperking van het Zjadowisme of socialistisch realisme van de Russische kunst te aanvaarden, dan kan men door een partituur als het Requiem van D. Kabalevsky toch geboeid worden, zelfs al hoort men niets nieuws, al klinkt de

[p. 132]

tekst vaak hol-patetisch, al is het gegeven nogal tijdsgebonden.

In 1937 proklameerde Sergel Prokofieff: ‘Het is niet meer van deze tijd muziek te komponeren voor een kleine kring van estetisch ingewijde luisteraars. Van beslissende betekenis tegenwoordig is de ontmoeting van de breedste volksmassa met de ernstige muziek. Het is de taak van de komponist die opdracht nauwgezet te vervullen.’ Op 12 september liep de Leuvense St.-Pieterskerk overvol. Bijna twee uur lang luisterde die massa naar de Westeuropese kreatie van Kabalevsky's Requiem. Na een onberispelijk schitterende en dikwijls overweldigende interpretatie ontving de toondichter, die - zoals gezegd - zijn eigen werk dirigeerde, een lang en ovationeel applaus. De ‘breedste volksmassa’ was een en al geestdrift! Heeft de komponist zich konscientieus gekweten van zijn opdracht?

Dmitri Sjostakovitsj schreef zijn Achtste symfonie in 1944. In vergelijking met het requiem van D. Kabalevsky klinkt die symfonie moderner. Ook hier moet men er echter heel wat uiterlijke effekten en soms holle passages op de koop toe nemen; ook dit werk is gekoncipieerd naar de kunstideologie zoals die vastgesteld werd door de kommunistische partijleiding.

Deze zgn. Stalingradsymfonie is bewust programmatisch gedacht. Dat is geen uitzondering in het oeuvre van de komponist, want - zo schreef hij destijds: ‘Zonder een bepaalde gedachteninhoud kan muziek onmogelijk waardevol, levendig of mooi zijn.’ In deze achtste symfonie verklankt Sjostakovitsj zijn afkeer voor de gruwel en het geweld van de jongste wereldoorlog; het is zijn muzikale aanklacht tegen de brutaliteit van het Nazisme. Met tal van overrompelende tutti's en obsederende klankorgieën, schrijnende burlesken of ratelende marsen wordt die oorlogssfeer opgeroepen. Tegenover die sonore ontladingen staan enkele van de mooiste brokken uit deze symfonie, zoals de gevoelsdiepe en verstilde sfeer aan het slot van het eerste en laatste deel, de lange geladen frazen van de violen in het eerste deel.

Wanneer nu zulk hybridisch werk vertolkt wordt door een eersterangsensemble als het London Symphony Orchestra onder de kundige maar felle leiding van André Previn, dan wordt zo'n Sjostakovitsj toch een hele beleving.

Het Festival van Vlaanderen heeft er goed aan gedaan ook die onbekende en minder gespeelde partituren uit de hedendaagse Russische muziek in zijn rijkbeladen programma's op te nemen. Eén van de opdrachten van een festival bestaat er juist in de verguisde literatuur op te dissen, en dan liefst onder de allerbeste omstandigheid. Gelukkig kan men dat nog beleven op het Festival van Vlaanderen.

Hugo Heughebaert