Ons Erfdeel. Jaargang 16

toneel

Marginaal teater.

‘Het teater betekent voor de hedendaagse kultuur net zoveel als Tsjan Kai Tsjek voor China.’
Jérôme Savary

Op 12, 13 en 14 oktober 1973 was er te Gent een kolloquium met als tema: The Marginal Theatre. Intentions and Effectiveness. Organisator was Proka, d.w.z. de aktieve groep vernieuwingsgezinde mensen die zich als Promotors van de Koninklijke Akademie voor Schone Kunsten te Gent aandienen, met direkteur Pierre Vlerick als stuwende

[p. 122]

kracht. Het internationale karakter van deze samenspraak werd mogelijk gemaakt door de verenigde inspanningen (menselijke en financiële) van het Pools- Belgisch Kulturele Akkoord, het Kultureel Konvent van de Rijksuniversiteit te Gent, het Belgische Centrum van het International Theatre Institute en de Dienst Internationale Kulturele Betrekkingen van het Ministerie van Nederlandse Kultuur.

Deze driedaagse had het tema van het marginale teater als aanleiding en centrum. Er omheen werd een (toevallige) demonstratie bijeengebracht waarin een viertal voorstellingen aksenten en tendensen in het internationale andere teater konden illustreren. De Amerikaanse groep Camera Obscura, geregisseerd door de Vlaming Franz Marijnen bracht een eigen verwerking (geen literaire versie) van het Oidipous-familie-gegeven onder de titel Oracles. De Schotse groep 7/84, geleid door de auteur John McGrath, bracht een didaktische evokatie van de historische onderdrukking van de Highlanders onder de volksromaneske titel The Cheviot, the Stag and the black black Oil. De Poolse studentengroep uit Krakau Teatr STU, geleid door regisseur Krystjoff Jasinski, perste een serie beelden uit de Poolse literaire en nationale traditie samen tot een gemeenschapsbewustzijn, waarin de individuele kenmerken geleidelijk werden gedynamiseerd tot kollektief samenspel. De Poolse studentengroep uit Lodz ritualiseerde in Pasja een kombinatie van eterische, realiteitsonthechte impulsen en een satirisch-didaktisch anti-laatste-avondmaal in elementaire toneeltaal waarin telkens het individuele onvermogen opgevangen werd in groepsdemonstratieve mechanismen.

Terecht hebben deze sterk uit elkaar liggende voorstellingen veel toeschouwers gekregen; het komt hoogst zelden voor in onze kontreien dat een dergelijke staalkaart van aktuele, om het konstruktieve voortbestaan van het teater als medium bekommerde processen gepresenteerd kan worden. Dat bezoekers niet meer toegelaten konden worden, is in feite een hartversterkend verschijnsel geweest. Om het even of het nu louter skeptische nieuwsgierigheid is geweest dan wel een hunkerend verlangen naar het andere waar je wel over leest maar dat je in België nauwelijks aangeboden krijgt. Ofschoon: kunnen we ons echt indenken dat dit nu tot model gaat dienen, dat sommigen uit de woelige groep van jonge, ‘teaterbehoeftigen’ resoluut tot het uitbrengen van deze eigen wisselvormen zullen overgaan?

Deze buitenlandse voorstellingen hebben gefungeerd als lijst voor de praatmaraton die het kolloquium optimistisch als het grondig behandelen van het centrale tema geïnterpreteerd wou zien. Die verhelderende uitspraak waarin de gedeelde bekommernis om een internationaal fenomeen aanleiding zou zijn tot essentiële inzichten over de jaren en de grenzen heen, is niet gerealiseerd. Het begrip van de werkbijeenkomsten ‘marginaal teater’ is alleen langs het al te gladde oppervlak geaaid en gestreeld; rimpels en kreuken werden nauwelijks gekonstateerd. De kern bleef buiten schot; het motief is in zijn onbestemdheid veilig weer opgeborgen. Het geachte panel heeft geen wonden hoeven likken; het is naar huis gegaan in de toch wat ijdele zelfgenoegzaamheid dat het marginale teater niet bestaat. En uiteraard kun je er dan ook niet over doorzeuren. Toch blijft mij, die als praatgids van deze heterogene reeks mensen gemeend heb niet mijn opinie te moeten geven maar de hunne te kunnen onthullen, de vraag open of het unanieme genoegen wel een ander teater te maken dat echter onder geen voorwaarde ‘marginaal’ genoemd wil worden, een redelijke konklusie vertegenwoordigt.

De oorzaak van de besluiteloosheid is in een aantal aspekten te zoeken. Het voornaamste aspekt is een semantische verwarring; ze kwam al bij de aanvang op en ze had weggewerkt kunnen worden door enige spitse aandacht binnen het panel en onder het publiek. Ellen Stewart, de geëerbiedigde Amerikaanse die met haar La Mama-mammoet-troep internationaal respekt voor dit soort alternatief teater heeft afgedwongen en ook te Gent bereid was als boegbeeld van een wat onzeewaardig geheel te fungeren, heeft zich meteen scherp afgezet tegen de term. Waarom? Zij heeft het woord geïnterpreteerd in de betekenis van: bijkomstig, onbelangrijk, tweedehands, rommelig, bocht. En terecht kon ze tegen deze zingeving aanschoppen. Maar er is toch ook een andere inhoud te bedenken. Als je de totaliteit van het teateraanbod bekijkt, dan zie je in het dagelijkse verwerkingsproces van het teater de meeste aandacht toch nog steeds blijven uitgaan naar het georganiseerde, gesubventioneerde, veilige repertoireteater. Neemt een doorsneekultuurkonsument het begrip teater in de mond, dan volgt de verwijzing naar dit soort overheidsvoorziening. Tegelijk hebben de meesten vandaag de dag toch al enige weet van een andersoortig teater dat gek en ongewoon doet, dat de herkende spelpatronen niet keurig uitvoert, dat mentaal afwijkt van het gestroomlijnde

[p. 123]

verzorgingsteater, dat probeert door te gaan naar een eigenaardige ekspressie van intieme behoeften, dat konsekwent deze zelfstandige opstelling wil omzetten in gewaagde vormen, dat als het ware principieel de massale toestroom van avondmensjes vermijdt en er op staat in eerste instantie zichzelf te zijn en te blijven en niet in de vervreemdende veralgemening het kassukses zoekt. Een moeilijk teater, binnenin en naar buiten, tegelijk op nog niet verhelderde wijze de jongere mensen aansprekend en bereikend, onderweg naar een spelpatroon en -essentie die ongeartikuleerde behoeften en verlangens van een nieuwe tijd op meer vermoede dan begrepen wijze aangeven en opvangen. Tegenover het centraal en algemeen opgestelde teater bevindt zich dit teater dat anders wil zijn in een outsidersstelling, aan de rand van het aanvaarde teatergebeuren. In de marge dus. Vandaar marginaal. En daar wou de werktitel op slaan.

Omdat ik in het vastleggen van deze titel (waarbij het toch opvalt dat vooraf niemand grote moeilijkheden met het woord en de bedoelde zin heeft gehad; sterker nog, sedert hij in de publiciteit is gebracht, blijkt hij zonder verweer door nagenoeg iedereen te worden overgenomen en gebruikt als volstrekt geldig en duidelijk!) een nogal eenzijdige verantwoordelijkheid heb gehad, heb ik wellicht het recht erop door te gaan. Dat was immers ook de intentie. van het hele kolloquium. Ik had zo graag geweten (wat toch altijd betekent: mijn vermoedens bevestigd of weerlegd gehoord) vanwaar dit hele verschijnsel is gegroeid bij precies die mensen die het internationaal tijdens de pakweg laatste vijftien jaar hebben waar gemaakt. Daarom was er zorgvuldig bepaald wie er naar Gent gehaald zou worden om hun ziel te leggen in deze samenspraak. Ik wou Ellen Stewart hebben, omdat zij het voor het eerst op zo grote schaal heeft opgezet. Ik wou Ritsaert Ten Cate hebben omdat hij, met het initiatief van het Mickery Theatre eerst te Loendersloot en tans te Amsterdam, dit universele aanbod een Europees podium heeft verschaft en meteen ook in averechtse zin een verantwoording tegenover de respektieve thuishavens van de vaak onooglijke troepjes. Zij konden onder hun tweetjes uiteenzetten wat de aanvangsgeheimen zijn geweest, de geheimzinnige lijnen van evolutie, verstarring en konstante vernieuwing, de motorische impulsen, vooral de mentale houdingen die fundamenteel het gebeuren op gang hebben gebracht en gehouden. Stewart echter ging bij de eerste volzin overstag in een oppositie tegen de terminologie en vergat in alle eerlijke agressiviteit te tasten naar de bodem en het bouwsel.

Ten Cate, kennelijk gehinderd door een cynisch onvermogen zijn eigen obsessie belangrijker aan te slaan dan zijn relativerende bonhomie toestaat, dreef al vroeg van zijn tema weg in rijk understatement en voorzichtig (voor zijn doen) maar fataal (voor het tema) woordgebruik. Hij nochtans gebruikte de term ‘museum’ (om zijn selektie te verantwoorden) in de dynamische zin van vandaag, niet als een al te steriel gepronk met onvergankelijke waarden, wel als een aktiverend forum dat uit een grote kollektie enkele al-dan-niet-zolukrake voorbeelden voorzet, waarover de geïnteresseerde kijker dan maar tot inzicht moet komen. Natuurlijk speelt ook bij Ten Cate zelf een eigen selektiemechanisme een rol, zodat het komplete aanbod uiteindelijk ook richtinggevend is voor wat hij wenst voor te zetten; belangrijker is nochtans dat de kaleidoskopische bedoeling het nieuwe een kans te geven en de belangstellende de gelegenheid tot eigen oordeel te komen duidelijk sterke banden heeft aangegaan met een hedendaags kultuurbeleven in al dan niet ruime kringen. Dit alles heeft Ten Cate wel degelijk gezegd. Maar het werd te bescheiden en onderdanig beweerd en medepanelleden noch toehoorders hebben hieraan de noodzakelijke verkenningsvragen of -kommentaren toegevoegd. Jammer.

Het invullen van namen voor de diverse landen is uiteraard een erg moeizame zaak geworden. Wie van deze internationale werkers zal zich op slag laten werven voor die totaal onbekende onverlaten uit waar-dan-nog? - Gent, ja. Mijn verrassing is dan ook geweest dat we zovele instemmingen hebben gekregen na het eerste kontakt. Een aantal heeft inderdaad bedankt, maar telkens om ernstige redenen. Zo konden Peter Stein noch Botho Strauss van het Westberlijnse Schauspielhaus am Halleschen Ufer zich aan de repetities onttrekken. Dat kon aanvankelijk Claus Peymann (de man die te Hamburg eerst een razendboeiend studententeater opzette, later het Theater am Tor te Frankfurt tot eerste eksperimentele Bühne van de Bondsrepubliek bracht, en als ontdekker van de toneelauteur in Peter Handke geschiedenis heeft geschreven) wel, tot het termijnverschuiven van repetities hem plots ook oprecht treurig maakte. Toen kwam Urs Jenny opzetten, als essayist en kritikus en tans ook chefdramaturg te Hamburg gunstig bekend. Zijn aandeel

[p. 124]

heeft me teleurgesteld; hij bleek niet eens bereid de advokaat van de duivel te spelen.

Ook Jerzy Grotowski, Charles Marowitz en Jérôme Savary zouden komen. Geen van hen is uiteindelijk opgedaagd, zonder opgave van redenen. Irving Wardle schreef enkele dagen voordien plotseling af. Andreï Serban telegrafeerde zich buiten het kolloquium op de dag van de opening. Dat is menselijke pech, omdat toen niet meer naar wisselspelers kon worden uitgezien. Lodewijk de Boer kwam op zaterdagmiddag toch nog opdagen, maar op zondag al was hij spoorloos; zijn enige bijdrage was overigens ook wel ontmoedigend. Wie bleef er dan zijn woord gestand en is zich te Gent komen meten? De Brit Max Stafford-Clark, vroeger van de Traverse Workshop en nu wat bitter proevend van het Royal Court Theatre; de Nederlander Ruud Englander, vroeger een vurig en trots politiserend kritikus maar tans erg in de knoop met zichzelf na een eerste eigen kreatief kontakt met een agitatietekst; twee Polen, Krystjoff Jasinski die langs zijn snor weg erg krachtige dingen over de artistieke vrijheid heeft weggegeven, en Jan Skodnicky, die als regisseur en teaterpedagoog wijze woorden sprak vanuit een amper te onderdrukken heimwee naar een teater dat de behoefte heeft telkens opnieuw over zichzelf heen te klimmen en het onbestemd-essentiële op te zoeken; twee Franstalige Belgen, Jacques De Decker die met de sociologische slag akelig-korrekte analismen spuide die erin slaagden de slotzitting nog zoiets van driekwart volwassenheid te geven, en Albert Delcampe, die de ekonomische onderdrukking van het kreatieve initiatief in een welvaartstaat potig maar helaas rechtvaardig onderstreepte; en Franz Marijnen, die voor alle aanwezigen goed hoorbaar bereid en in staat was zowel hartige treffers te lanceren over zijn eigen bezigheid en het marginale fenomeen zelf als bovendien het vrijblijvende debateren finaal aan aktualiteit wist te helpen door onverbloemd de Vlaamse teaterrealiteit door te prikken en de weigerachtige behoeftigen op hun ekonomische veiligheden vast te spijkeren. Wie die laatste dag te Gent, als voor- of tegenstander, de hartekreet van Marijnen (niet de verloren zoon maar de volwassen teatervakman die elders gewonnen wil zien wat hem als teatrale opdracht voor de geest staat) heeft aanhoord, weet dat deze improvisatie, samengesteld uit een verterende liefde voor zijn eigen streek en mensen, en een kompromisloze bereidheid tot teatrale zuiverheid, gebaseerd op honger en ervaring, een historisch dokument uitmaakt in de zo schaars met geldige data gevulde geschiedenis van het teater in ons land.

Tot de effectiveness zijn we dus niet gekomen. Ook dit is erg jammer. En toch zat de zaal van de Voldersstraat zelf propvol effekt. Een deel van de anti-Marijnen-lobby (gedeeltelijk te verklaren uit diens vaak erg zure opmerkingen) zat op de momenten van ontsporing te wachten. De eis om het internationale forum tot het Nederlands als voertaal te dwingen, had geen of nauwelijks enig taalaspekt, maar was een koelbloedige poging om de lucht uit het kolloquium te laten die er al zo moeizaam binnenstroomde. Nieuwsglerige teatermakers zijn er nauwelijks geweest; wie er dan wel was, kon er zich van harte opjutten dat de mooie taak van een officieel gezelschap op het kolloquium ontoelaatbaar verwaarloosd werd. Verder een deel van de lokale ‘fringe’, die in het onekonomische rendement is terechtgekomen uit tegenzin, bepaald niet uit artistieke bereidheid. Maar zeker ook de in eigen verkenning geboeide zoekers als een Luk De Bruyne, bij wie de aksenten wellicht anders vallen dan bij de meeste panelleden maar die onmiskenbaar bezig is vanuit impulsen die een marginaal gehalte vertegenwoordigen. Dat de gezagdragers van de kultuur, lokaal, regionaal en nationaal, afwezig zijn gebleven (op de vluchtige aanwezigheid van financieelsteunende instanties na), is dan weer heerlijk logisch.

Resultaten? Zo voor de hand liggend geen. Ik zie het nog niet gebeuren dat de gepassioneerde oproep van Marijnen om het geweten schoon te vegen en de riskante stap in de zingerichte kreativiteit te wagen, opgevolgd wordt. De kreet van Bert Verminnen om het teater vanuit de motivatie van het kinderspel op te zetten, bewijst toch wel pijnlijk (hoezeer overeenstemmend met bepaalde officiële opleidingsdoktrines) dat de teoretiserende bezinning nauwelijks volume en inhoud gekregen heeft; intuïtisme is aardig, maar je kunt er echt geen beweging mee opzetten en geen richting mee uitgaan. Verheugend is daarentegen zeer dat de demonstraties erg goed bezocht werden, zij het door toch een beperkt aantal mensen die het totale pakket voorstellingen kwamen bekijken en beoordelen. En tenslotte is er het ook achteraf nog altijd verwonderende feit dàt dit kolloquium met dit tema te Gent kon worden georganiseerd. De verklaring blijft misschien toch gemakkelijk. Dit tema is, naar mijn weten, nooit binnen een internationale kring van zelfstandige teatermensen en -kritici

[p. 125]

aan de orde gesteld, op een Amerikaans onderonsje onder de leiding van Richard Schechner na. Wellicht zullen diepere analyses geboden zijn om te achterhalen waarom sommigen hardnekkig het marginale karakter van hun levenstaak hebben bestreden en verloochend. Ondertussen blijft het feit dat dit enige kontakt, waarin de vrije meningsuiting door mij bleef gerespekteerd tot in de ‘exciting obscurity’ toe, gebeurd is, bij ons, tussen ons in. Wij die over het teater blijkbaar wel bereid zijn even de oren te spitsen, maar meteen weer zijn overgegaan tot de akelige grauwheid van een roetine die het teater niet langer opvat als een houding in de tijd.

Dr. C. Tindemans