Ons Erfdeel. Jaargang 16

Het jaar van de kreeft.

In de jaren na 1963 publiceerde Hugo Claus (geb. 1929) geen romans. Haast tien jaar na De verwondering (1962) en Omtrent Deedee (1963) verrast Claus ons in 1972 met twee nieuwe romans: Schaamte en Het jaar van de kreeft.

Net zoals in Claus' toneelstuk Vrijdag (1969) - vrijdag is de dag van Venus maar ook de dag van boete - worden in de roman Schaamte frustraties en beschamende tekorten schaamteloos uitgestoten door de lippen der taal en via Kristus-symbolen. Een TV-gezelschap moet namelijk op een eiland de opname verzorgen van een Passiespel volgens Mattheus, maar de spelers zullen zich dermate vereenzelvigen met hun personages, dat dit spel ze bittere ernst wordt. Menselijke poppetjes zijn het, vechtend voor hun bestaan. De vier belangrijkste zijn: Servaes (regisseur van het Passiespel), Hofman (akteur die Kristus uitbeelden zal), Roland (kostumier) en Jacques (scenarist). Het Passiespel zal hun passies uitzuiveren.

Reeds de studie van de naamkeuze leert ons wat. Soms blijft de symboliek nog wat dubieus: Servaes (de religieuze schilder?), Hofman (de man van het hofje van Olijven?) en Roland (Roeland - hij is soms de ‘razende Roland’). Duidelijker en revelerender wordt het reeds als Jacques Kindt zich ook Jock Malthus noemt, als je weet dat de socioloog Malthus geboortebeperking propageerde. De onvruchtbare,

[p. 113]

beschaamde en gefrustreerde Malthus zal de bevrijde Kindt worden. Malthus is eigenlijk de schuilnaam waarmee deze auteur seksboekjes zoals ‘Maggot's Desire’ ondertekent, terwijl Kindt de scenarist is van het Passiespel zelf en na de zuivering zal beginnen met ‘The Divine Victim’! Een ander voorbeeld van naamsymboliek wordt door Hugo Claus zelf gegeven in de reeks: Daisy - Desiree - Délie - L'idée. Daisy is het lustvrouwtje van het he'e TV-gezelschap. Zij heeft vooral relaties met Servaes en Roland. In het sleutelhoofdstuk In de tijd dat wij veranderen wordt Daisy met Kristus vereenzelvigd en is dan Desiree geworden. Genoemd sleutelhoofdstuk begint met de bijbelse formule ‘Het was in de tijd dat...’ Razende Roland, de kostumier, bestaat uit wisselingen van kleren, klampt zich als een drenkeling vast aan het vluchtige leven, het smeulende ogenblik. Hij gaat gebukt onder schaamte, ‘iets dat ontstaat omdat je iets niet gedaan hebt, iets dat van je verwacht werd’. Het is het ingegroeide menselijke tekort steeds beschaamd te moeten zijn tegenover zichzelf, de anderen, de goden. Roland heeft een verwante, namelijk Jacques, in wie hij ‘een zelfde schaamte’, een ‘spiegel’ ziet. In het begin van het sleutelhoofdstuk zegt Servaes, de regisseur, nog aan Roland dat de Kruisweg niets meer is dan ‘een droom, een collectieve waan’. En Daisy is dan nog Daisy. Roland gaat met Daisy op een zolder de kostuums bekijken voor het Passiespel. Aanvankelijk poneert hij nog zijn uitsluitend geloof in het nu-moment, in het zintuiglijke leven, waarin hij uit schaamte en onmacht een toevlucht zoekt.

Daisy is reeds gedeeltelijk Desiree als ze Roland vraagt, terwijl



ze wijst op de naad van een broekje: ‘Is dit mijn kruis?’ Het woord ‘kruis’ krijgt een dubbele bodem doordat ze een kledingstuk voor het Passiespel in de hand houdt. De kruisweg-symboliek wordt nu verdergezet, waarbij Desiree vereenzelvigd wordt met Kristus en Roland (die trillend van schaamte toekijkt) de rol van Veronica speelt. Na de eerste val reikt hij haar zijn zakdoek aan, om haar tranende, kletsnatte gezicht te betten. Na de tweede val vraagt hij haar: ‘Wie denk je wel dat je bent, de dochter van God?’. De paring tussen Roland en Desiree, die dan volgt, is nog geen liefdesdaad, maar een schaamtedaad: voor Roland brengt ze nog geen katharsis. ‘Het mondde niet uit, er kwam geen ontlading’. Als Desiree dorst krijgt van het offer, krijgt ze geen spons met azijn maar een bruistablet. Roland kruisigt haar op zijn manier: hij doodt haar met een scheermes in de buik, hijst haar op met een katrol naar de gekruiste balken - het schandhout - van de zoldering. Het geheel blijft symboliserend (in het boek is er maar één lijk: de inboorlinge Sonja), ook als de moeder van Desiree (Maria?) verschijnt en achter haar: de vulkaan, de olijfboom, de drie kruisen.

En zo zijn we dan gekomen bij een nieuw symbool, dat van de drie kruisen. Reeds vóór de vereenzelviging Desiree - Kristus, werd een andere Kristus-figuur geïntroduceerd, namelijk Hofman, de akteur die inderdaad de Verlosser moest vertolken tijdens het Passiespel. Sabine zal de rol vertolken van Veronica. Hier moeten we ook de inboorlinge Sonja introduceren. Hofman ontdekt haar tijdens een ritueel feest op het eiland, waarbij Sonja de rol speelde van moedermaagd Maria. Hofman begint met haar een verhouding. Maar Hofman voelt Kristus tot in het ruggemerg en wordt trouwens het slachtoffer van een primitief wraakfeest, dat veel gelijkenissen vertoont met de beschimping en pijniging van Kristus. Ook de twee moordenaars, die Kristus aan het kruis omringen, worden symboliserend in het boek voorgesteld. De twee ‘beschaamden’, namelijk Jacques en Roland, vermoorden in een wensdroom respektievelijk Sonja en Daisy. Hier lijkt me de puzzel duidelijk te worden. In het licht van de aanvankelijke oppositie schaamte-Kristus, kan het geen toeval heten dat de twee moordenaars allebei door eenzelfde schaamte worden gekonditioneerd, terwijl de twee slachtoffers juist Daisy (Desiree-Kristus) en Sonja (de moeder-maagd Maria) zijn! Op die wijze wordt nu ook duidelijk waarom Jacques zijn vrouw Marie (een andere moeder-maagd) verlaten moest.

Maar ook de twee ‘moordenaars’, de twee beschaamden Jacques en Roland, zullen uiteindelijk bevrijd worden door het Passiespel op het eiland. Uit angst (ten onrechte) beschuldigd te worden van de (reële) moord op inboorlinge Sonja, vlucht Jacques weg in het woud maar wordt er gevangen genomen

[p. 114]

door de op wraak beluste inboorlingen. Als straf wordt hem het eeuwig litteken van de Ram - het sterrenbeeld van Hugo Claus! - aangebracht op de bovenlip. Later, na zijn bevrijding, worden de anderen getroffen door de verwonderlijke zachtheid van zijn blik, ‘de blik van een lam’, van het lam Gods. Nog later voelt Roland zich als Jacques, zacht en liefdevol, met de geur van palmhout in de neus, palmtakken waarop ook Kristus ingehaald werd. Jacques is nu zijn schaamte kwijt. Tijdens de wraakneming werd hem overigens het schaamhaar afgeschoren en na de boetedoening werd hij grondig gereinigd in het bad (doopsel).

De Umwertung, de katarsis bij deze personages blijft echter louter innerlijk. Terug in de Nederlanden blijkt die Kristus met zijn Ramskop slechts een ‘gnostisch graffito’. Is het ‘de tijd waarin wij niet veranderen’? De cirkelstruktuur is echter slechts schijn: Servaes, Hofman, Daisy, Sabine en ook Roland en Jacques komen innerlijk bevrijd uit hun Passiespel.

Schaamte is een filmroman. Claus is thuis in de filmwereld en de aard van het onderwerp (TV-opnamen) brengt een kompleet filmjargon met zich mee. Maar ook de struktuur is filmisch gekoncipieerd. Het steeds maar verbrokkelende en onvatbare leven wordt flitsend, met grote oversprongen in klose-up gebracht. De dagen tollen door het boek in razende vaart, de kamera is niet zo snel, moet zich beperken tot ‘tranches de vie’, tot stukjes van de levenspuzzel. De aandachtige lezer krijgt een boel revelerende knipoogjes van de auteur, die hem moeten helpen die puzzel op te lossen. Ik vermeldde reeds de naamkeuze; er zijn ook de steeds terugkerende barokke motiefjes zoals de Venetiaanse spiegel, de Labradorhond, het schapeblaasinstrument, schmink, juwelen, enz. Ook de titeltechniek is speciaal: de betekenis van de titel wordt vaak pas duidelijk in het daaropvolgende hoofdstuk. Zo wordt toch een zekere kontinue lijn geweven door dit innerlijk gefragmenteerd universum.

Het jaar van de kreeft is de meest leesbare roman die ik ooit van Claus las. Na het puzzelen van Schaamte, was het een verademing (maar daarom nog niet een groter estetisch genot) terecht te komen in een boek dat autenticiteit ademt en waar je met de haren wordt bijgesleurd. Dit betekent daarom nog niet dat deze ‘romance’, deze tragische en passionele liefdesgeschiedenis in één geut over je wordt uitgestort, zoals wel het geval is bij zuiver terapeutische schrijvers als Jef Geeraerts of Jan Wolkers. Net zoals in Schaamte speelt ook in Het jaar van de kreeft een filmmotief mee. Herhaaldelijk worden de gebeurtenissen tussen Pierre en Toni vergeleken met een ‘slechte film’, wegens het melodramatische karakter ervan. Claus knipt ook hier weer korte en revelerende stukjes uit de levensband, die hem in zijn totaliteit wel onvatbaar moet blijven. Een zestal keer refereert Claus ook naar het nu-moment, van waaruit hij het verleden beschrijft (in de OVT). Dit zijn reflekties op de schrijfdaad zelf, die naar voren komt als ‘het moeizaam aan elkaar klitten’ van de ‘vele fragmentjes herinnering’ als ‘versplinterde stukjes ongekleurd glas’. Schrijven is het uitdrijven van een dood kind, dat etterde. De katarsis kan in dit boek slechts door het schrijven zelf tot stand komen, waar die in Schaamte nog mogelijk was bij de personages zelf.

In Het jaar van de kreeft loopt alles fout met Pierre en Toni. Als Pierre een altera persona is van Claus zelf, kan alleen de schrijfdaad auteur en personage objektiverend en genezend van elkaar opnieuw verwijderen. Deze romance is dan ook een winterroman geworden, omgekeerd aan Schouwenaars' De seizoenen, die een hoopvolle zomerroman was. Het jaar van de kreeft duurt vijf seizoenen, waarbij het boek - na kreeftachtige aarzelingen en koerswijzigingen - versmalt naargelang de seizoenen vorderen: de 1e winter krijgt 27 hoofdstukken, de lente 22, de zomer 20, de herfst 17 en de 2e winter 1... Deze trechtervormige afwikkeling gebeurt echter volgens de wetmatigheid van Toni's sterrenbeeld: voor Pierre is Toni's jaar het jaar van de kreeft. We denken even aan Henry Miller en Jef Geeraerts, maar Claus zelf citeert Apollinaire: ‘Incertitude, ô mes délices, / vous et moi nous nous en allons / comme s'en vont les écrevisses / à reculons, à reculons’. Labiliteit en verraad worden de belangrijkste kenmerken van de kreeft genoemd. Heel het schminkmotief rondom Toni heeft ermee te maken. Kreeften verbergen zich steeds, want ze zijn niet zeker van zichzelf. Kreeften zijn verleden-ziek, beleven het nu-moment als een herinnering voor later. Toni reageert volgens de kreeftewet, die wil dat tederheid en toenadering gevolgd moeten worden door kou en eenzaamheid. Pierre voelt zich dan ook ‘als een yoyo, op en neer’. Hun verhouding blijft een spiegelgevecht, een strategische oorlog van verdedigen en ontwijken. Noch in het Franse Dordogne - het paleolitische gebied van het verleden - noch in Amsterdam kan Toni haar kreeftennatuur loslaten, radikaal kiezen voor Pierre: ‘Ik wil

[p. 115]

het eerlijk menen, Pierre, wat ik doe, en dan moet ik toegeven dat er een heel sterk gevoel in mij zit dat vals en geniepig is, iets dat rot is tot op het bot.’ Tot Pierre uitzinnig van verdreit uitschreeuwt: ‘Ik heb er genoeg van, van je kreeftencocktail van het verleden.’

Vóór hun ontmoeting zaten zowel Pierre als Toni in een impasse. Pierre lijdt aan een frustratiesyndroom dat veel raakpunten vertoont met het Oedipuskompleks: in de flarden jeugdherinneringen die hij aan Toni vertelt komen vooral konflikten met de vaderfiguur en een moederband naar voren. Tony zelf is trouwens een moeder-vrouw: ze ontroert hem meer dan ze hem bekoort. Toni is een door het lot getekende kapster, 32 jaar, wat overrijp, niet zo mooi. Zij is lief voor Pierre als een moeder voor haar kind. Ze wekt in hem een eigenaardige mengeling van gevoelens op, van verdriet tot ergernis en van tederheid tot verwarring. Toni noemt zichzelf soms ‘Moeder’. Aanvankelijk ervaart ze trouwens de lichamelijke liefde als een kwelling; ze heeft er niets aan. Pierre en Toni beminnen elkaar echter naar de zelfbevrijding toe. Met Pierre kan Toni voor het eerst echt vrouw zijn en een orgasme bereiken. Omgekeerd, zodra Toni voor Pierre meer vrouw is dan moeder, kan hij zich van de moederbinding losmaken en zichzelf, en volwassen worden. Zij verwezenlijkt het ‘mirakel’ dat ‘het vlies dat over zijn leven hing zou barsten, openkraken en openbaren wat hij werkelijk was’. Met andere woorden, naarmate Toni vrouw wordt, wordt Pierre man. Maar dan breekt de Kreeft in haar los en wordt heel hun verhouding in een zigzagbeweging op losse schroeven geplaatst. De relatie herstelt zich steeds moeizamer. Iedere ruzie laat ze verder van elkaar wegglijden. Symbolisch zal het in de herfst zijn, dat het aftakelingsproces van hun grote, ziekelijke liefde versnelt. Pierre besluit zijn liefdesleven te splitsen tussen het jonge frisse Antje en de onbereikbare Toni, het andere dat ‘om verering en vernedering vroeg’. Toni beleeft onbevredigende liefdes met Gied, Barry, Rudolf en Johnny en woont samen met Selma, studente psychiatrie. Selma maakt Toni's liefde kapot. Zij kan er Toni van overtuigen dat deze in haar hart Pierre nog altijd het geslachtelijk genot niet vergeven heeft, omdat ze dit in de grond nog steeds als vernederend en minderwaardig beschouwt. Nog andere kompleksen kweekt Toni aan, vooral in verband met haar intellektuele en sociale inferioriteit tegenover Pierre. Ook schrijft ze de mislukking met Pierre toe aan haar vader, ‘de verdoemde verwekker’. De psychische kanker gaat bovendien gepaard met een reële fysische kanker, die zodanig groeit dat hij zichtbaar wordt. Dezelfde opeenvolging van verschijnselen trof reeds in Wolkers' Turks fruit. Voor Toni en Pierre, en ook in de natuur, is het nu reeds winter geworden. Het enige hoofdstuk van deze tweede winter speelt zich af op de 3e december, de eerste verjaardag van hun eerste nacht, en ook de dag waarvan Pierre voorspeld had dat hij het einde zou betekenen van hun verhouding. Hun kontakten zijn nog louter telefonisch. Pierre stort zich meer en meer op zijn werk. Op een dieptepunt aanbeland, pleegt Pierre geen zelfmoord, omdat ‘hij steeds meer op Toni wil lijken, wil zijn zoals zij, laf, vluchtend, vlottend’. Haar sterrenbeeld maakt zich van hem meester: ‘Alsof ik de Kreeft word, die steeds achteruitloopt’. Omgekeerd neemt Pierres vaderkomnleks bezit van Toni. Naarmate Pierre een Kreeft wordt (en aan de vroegere Toni gelijk), krijgt Toni een vaderkompleks (en wordt gelijk aan de vroegere Pierre)! Dit merkwaardig chiasme in hun gevoelswereld, laat ze allebei weerloos, behept met elkaars gebreken, oneindig eenzaam en levensdroef achter. Ontroerend is een van hun laatste kontakten: Pierre ziet Toni zitten in het gras, en nadat ze wegloopt, knielt hij en legt zijn niet bedarende lichaam op haar afdruk in het gras. Het boek eindigt echter niet met dit winterhoofdstuk. Het slothoofdstuk heet Kaa (kreeft, kanker) en speelt zich twee jaar later af. Toni sterft dan in een wrakke woonboot aan kanker. Pierre Diederich is intussen een welgesteld verzekeringsmakelaar geworden, in het bezit van een mooie villa, gehuwd met het lieve Antje, vader van een dochtertje. Toch beleeft hij van nabij de dood van Toni en de krematie van haar lijk. Nadat hij in de ogen van Toni's dochtertje Muisje iets van de moeder tot leven kan dwingen, vlucht hij verblind weg. Hij is zelf een kreeft geworden: ‘Ik zal voortaan altijd alleen slapen. Alleen met jou.’

Samen met Mathias 't Kotschip (Fernand Auwera), Ranonkel (Jacques Hamelink), Gangreen I, (Jef Geeraerts), Reizigers in de anti-tijd (Hugo Raes) De angst (Claude van de Berge), Turks fruit (Jan Wolkers) en De Taal der Liefde (G.K. van het Reve) is Het jaar van de Kreeft één der interessante momenten van onze huidige letteren.

Hugo Bousset

Hugo Claus: Schaamte, Amsterdam, De Bezige Bij, 1972.

Hugo Cleus: Het jaar van de Kreeft, idem, 1972.