Ons Erfdeel. Jaargang 16

Op reis naar de wanhoop: poëzie van Kees Ouwens.

De in 1944 geboren dichter Kees Ouwens viel vijf jaar geleden op door zijn sterke debuutbundel Arcadia (1968). Nu is, in 1973, zijn tweede bundel verschenen onder de titel intieme handelingen; ook dit is één uit de voorbeeldig verzorgde reeks dichtbundels van Athenaeum-Polak & Van Gennep.

Zoals vele andere dichters die laat in de jaren Zestig of daarna debuteerden, is Ouwens een romantikus die zijn emoties in een ironisch gekleurde retoriek kanaliseert, maar wat hem van de andere dichters in die trant onderscheidt, is dat de emoties bij hem beklemmender zijn en dat er geen spoor van vrijblijvendheid in zijn gedichten te vinden is. Ontreddering en wanhoop zijn de drijfveren van zijn dichterschap.

Drijfveren, want de dichter lijkt steeds in beweging te moeten zijn. In de meeste gedichten van de bundel is de ‘ik’ onderweg ergens heen, op zoek naar de vervulling van een verlangen, op reis naar ‘oorden... / die onvergelijkbaar waren met deze en die op niet af te leggen afstand / van mij verwijderd bleven -’.

Op zijn verlangen is slechts een absolute eenzaamheid en een volstrekte leegte het antwoord. De koude leegte van een maannacht is er een typisch romantisch, maar ook beklemmend beeld voor in sommige gedichten, maar ook een ondraaglijke hitte overdag, die alle leven doet vluchten en waarin de dichter slechts huizen met gesloten blinden om zich heen ziet.

Zo is hij buitengesloten. Zijn relatie tot de medemensen is ambivalent. Hij geeft soms uiting aan een misantropie die herinnert aan Van het Reve, als hij eigen broosheid, elegantie, stelt tegenover hun afstotende lompheid. Maar de ware impuls daarvan is woede en haat omdat die mensen bestaan zonder van hem te weten. Het is een tot wanhoop geïntensiveerd ervaren van eigen eenzaamheid. In het gedicht Intieme handelingen volgt hij een boer en boerin die, massief en lelijk, op weg zijn naar hun huis, ‘teneinde / hun licht ontstoken te zien worden voor intieme handelingen.’ Het onvermogen aan het

[p. 108]

leven van anderen deel te hebben, het buiten staan voor het gesloten huis waaruit zelfs geen licht door de luiken schijnt, laat staan dat een deur zich opent, dat is het deel van de dichter.

In het gedicht Langs de gevels heeft Ouwens de ambivalentie van zijn verhouding met medemensen samengevat. Een gevoel van superioriteit wordt erin tot een ondraaglijke last; op de koele, afgewogen taal van dit gedicht moet de lezer zich niet verkijken:

Ik ging wandelen.
Mijn keurige regenjas stond mij goed
Met mijn verzorgde uiterlijk stonden
vele deuren voor mij open.
Maar ik wandelde.
Ik was mijzelf genoeg.
Vele straten verder stokte mijn adem.
Mijn prettige voorkomen vertrok
van angst.
Wat ging mij nu gebeuren?
Ik wist het niet.
En eens ging ik uit wandelen.
Er heerste volslagen duisternis.
Mijn decente verschijning glipte langs
de gevels.
Ik was ongetwijfeld zeer bang.

Wel is er vaak sprake van een geliefde, maar zij blijft onwerkelijk, ook in de gedichten waarin ze aanwezig schijnt te zijn. Ze is als één van de ‘schitterende vrouwen van louter adem, doorzichtig / en stofloos’ uit het gedicht waarin de reis voert naar een vreemd, buiten tijd en ruimte gelegen droombestaan.

De basis hiervoor werd gelegd in de bundel Arcadia. Opvallend was de centrale tematiek in deze bundel: het volstrekt op zichzelf aangewezen zijn symboliseerde de dichter in zelfbevrediging ten overstaan van de natuur, die gepersonifieerd

Kees Ouwens.

werd als een moederlijke én maagdelijke vrouw. De schijnwerkelijkheid die zo werd opgeroepen, had - getuige de titel van de bundel - daar nog het karakter van een romantische idylle. Nu is de idylle een illusie gebleken en de desillusie waar de dichter voor opdraait is zo groot omdat de idylle door de oer-religieuze basis die hij haar gaf zo sterk geladen was. Nu weet hij zich tegenover leegte en duister geplaatst. Het gedicht Lange jaren, dat de lijn van Arcadia duidelijk doortrekt, demonstreert dat in zijn slotregels: En het gebeurde dan ook, dat ik mijzelf ter hand / nam en met zwierige hand, met doorlichtend vocht, mijn naam / schreef in het naamloos duister, dat mij barmhartig opnam in zijn / bed. Maar dat was niet zo, ik bleef buiten. De aarde heeft haar moederlijkheid verloren, als de dichter in Hitte vol koude wanhoop over haar heen op weg is naar huis: Slechts uitgestorven dorpen ontwaarde ik, verblind / door die hitte der zon. Ik wist wel, dat ik haar zoekende was, maar / alles verliet me. Slechts landschappen vergezelden me, die ver / van mijn hoofd bleven, overgoten als zij waren door die dodende / zon, en onaanraakbaar als zij bleven voor mijn hart.

De werkelijkheid waarin de dichter kan bestaan, is een kunstmatige. Daarom zegt hij in het eerste gedicht van de bundel: ‘het is slechts beeldspraak en al wat / gezegd is, het moet zo zijn.’ Maar een werkelijkheid waarin alles schijn is, is niet te verdragen, zolang het besef van dat artificiële zich telkens opdringt. Buiten die schijn is er alles duister en leegte. De laatste woorden van het gedicht Met rokken luiden: ‘hevig hevig probeerde / ik niet te bestaan.’

Het is niet verwonderlijk, dat de dichter naar middelen zoekt om een zo geladen ervaringswereld beheerst te kunnen weergeven. Dat hij dat doet door de emoties te verkoelen, zien we in een gedicht als Enige tranen, wat een veelzeggende titel is. Hij doet het vooral door de zeer persoonlijke vormgeving van zijn gedichten en met het heel eigene van zijn taal.

Twee van de drie citaten die ik gaf, lieten de opvallende lengte van de versregel zien die we in de tweede helft van de bundel aantreffen. Die lengte ondersteunt de ouderwets plechtig aandoende woordkeus van Ouwens. Niet alleen is ironie het middel dat deze retoriek in evenwicht houdt, dat gebeurt ook door het zeer prozaïsche ritme van de taal. De regellengte past ook hier bij, want veel van de gedichten achterin Intieme handelingen zien er op het eerste gezicht

[p. 109]

als prozateksten uit. Door het samenspel van al deze faktoren ontstaat in Ouwens' verzen een sterk onderkoelde retoriek, waardoor de verschrikking van het ervaren van leegte en duisternis zichzelf niet overschreeuwt. In de plotselinge, geladen herhaling van een woord als ‘hevig’ in wat ik hierboven citeerde, breekt de emotie dan des te sterker door.

Er is een zeer hechte eenheid in deze bundel. Eigenlijk is het één groot gedicht over éénzelfde tema. De tragiek van dit werk komt wel heel duidelijk naar voren als we de gedichten Huiskamers en Profiel naast elkaar zien staan. In het eerste staan die woorden die ik al aanhaalde, dat de dichter zich op weg weet naar oorden ‘die op niet af te leggen afstand / van mij verwijderd bleven’. In het andere gedicht is hij ‘op weg naar liefde en warmte / van vlees op mijn huid.’

Dit is er de reden van dat Ouwens de werkelijkheid, zoals we zagen, als een kwelling ondergaat. Hoe ironisch de titel ook lijkt, in de Ode aan de stad Utrecht en omgeving komt die kwelling heel onontkoombaar over en spitst dat gevoel zich toe in de slotwoorden: ‘Er was geen verlossing’.

Van veel gedichten uit deze bundel zijn juist de laatste woorden erg veelzeggend. De allerlaatste zin uit Intieme handelingen is: ‘Red mij, / Heer, want niemand redt mij.’ Is dat toch een opening naar een ervaren van verlossing? Dat is de vraag, want in het gedicht dat met die woorden besluit, had een alziend oog in de leegte van de nacht de dichter opgejaagd. God lijkt dan een bedreiging temeer te zijn.

Het indrukwekkende van Ouwens' dichterschap is, dat hij een zo eksistentiële tragiek zo absoluut in zijn gedichten kan ervaren en door de poëtische vormgeving kan beheersen. Maar het is werkelijk heel bijzonder dat dit gebeurt bij een dichter die nog zo jong is. Ik zie daarom in Kees Ouwens een van de belangrijkste nieuwe Nederlandse dichters.

Jan van der Vegt

Kees Ouwens: Intieme handelingen, Athenaeum-Polak Van Gennep, Amsterdam, 1973.