Ons Erfdeel. Jaargang 16

Domineren in de West.

(Over: Frank Martinus Arion: Dubbelspel)

Wie zich met poëzie bezighoudt, en speciaal met de gedichten van Lucebert, wordt gevoelig voor de meervoudige betekenis die een woord in een gedicht kan hebben. Te pas en te onpas grijpt zo iemand naar de dikke Van Dale om de daarin voorkomende verschillende mogelijkheden ter verklaring van het een of andere lemma te toetsen aan wat hij zelf reeds bedacht, en bijna altijd is het resultaat dan zodanig dat de (onder)zoeker méér vindt dan dat wat hij alleen maar even wilde verifiëren. Het is zelfs denkbaar dat de ‘betekenisverificateur’ de dichter overtreft in het verlenen van poly-interpretabiliteit; de lezer heeft er dan meer in gezien dan de dichter er ooit ‘ingestopt’ heeft.

Een van de kenmerken van Luceberts poëzie is, dat de dichter de lezer bijna altijd de loef afsteekt. Mij is in ieder geval geen gedicht bekend, waarbij Lucebert, persoonlijk geraadpleegd over bepaalde verklaringen, niet nét nog een schakel toevoegde aan de keten van de vele - door anderen gevonden - betekenissen. Opvallend tijdens dergelijke gesprekken was dat Lucebert eigenlijk ook nooit de door anderen gevonden betekenissen afwees; dat iemand iets in zijn poëzie vond, was voor hem een teken dat een lezer met zijn gedicht(en) was bezig geweest: een lezer had gelezen, in de oude betekenis van het woord. Dat wat de dichter gedicht (gesloten) had, werd door een lezer geopend.

Dit moest mij even van het hart voordat ik de eerste (en voorlopig ook de laatste) roman van Frank Martinus Arion ga bespreken. Er zijn namelijk ontzettend veel mensen die ontzettend de pest hebben aan lezen in de oude betekenis van het woord. Voor hen verdwijnt het leesplezier zodra ze meer dan alleen maar het verhaaltje-aan-de-oppervlakte moeten lezen en ze worden zelfs agressief zodra iemand blijk geeft pas plezier in het lezen te krijgen, wanneer hij méér dan dat ‘verhaaltje’ ontdekt. Hun agressiviteit uit zich o.a. in het bedenken van de meest vieze woorden om die ontdekkers-in-het-land-van-de-literatuur aan de kaak te stellen: één van die woorden is er-go-crí-ti-ci, een woord zó muf dat je wel een enorme zak moet zijn om tot die kategorie te willen

Frank Martinus Arion (foto Dick van de Poi, Amsterdam).

behoren. Nee, dan hoor ik nog liever het scheldwoord close-reading; dát doet tenminste nog aan iets préttigs ouderwets denken: close-dancing, dansen zoals ze dat blijkbaar nog op de Antillen doen, getuige de erotische beschrijving (mét achtergrondbetekenis) in het boek van Frank Martinus Arion, Dubbelspel, p. 203 e.v.

Om de ‘lezer’ die meent dat alle lieden die zich wat minder oppervlakkig met een tekst bezig houden, ouwe sokken of zakken zijn - even máf als múf - te konfronteren met de mogelijkheid dat dat niet altijd het geval behoeft te zijn, zal ik voor het eerst in de ergokritische historie enkele auto-biografische bijzonderheden verschaffen:

Peugeot 404, 1965, type Oude schicht; remt bij nadering van iets levends; op de stoel naast de bestuurder ligt soms een literair reuzenpok-kutje; in het dashboardkastje altijd een z.g. heupflesje met inhoud; rijdt en wórdt bereden; voorzien van stickers op de plaatsen waar de (of het) roest te opvallend aan de dag treedt. Aan de dag. De dag. Dààg!

De dag... Driehonderdvijfenzestig bladzijden, evenveel bladzij-

[p. 101]

den als er dagen in het jaar zijn, vullen de dag in Frank Martinus Arions roman Dubbelspel: één dag, net zoals dat het geval was bij die ouwe zakken uit de klassieke Nederlandse en wereldliteratuur: vondel, en joost mag weten wie nog meer. Wie riep daar: ‘aristoteles’? Aha, dan moet er ook iets met de eenheden zijn. En ja, hoor, er is eenheid van tijd (het ‘stuk’ speelt zich af tussen zonsopgang en zonsondergang) wat blijkt uit de titels van de drie delen waarin het boek onderverdeeld is:

I. De morgen en de ochtend;

II. De middag en de schemering;

III. De schemering.

Maar er is ook eenheid van plaats, want alles speelt zich af in en om Wakota, ‘een buitenwijk van Willemstad, tussen Blenheim, het zeventiende-eeuwse joodse kerkhof, en Campo Alegre. De toeristengidsen noemen het joodse kerkhof vaak, maar zwijgen als het graf over het bloeiende hoerenkamp aan de noordkant van het eiland. Dit hoerenkamp is een levendig hotel van ongeveer honderdvijftig kamers, waar men vrouwelijke gasten aantreft uit heel het Caribisch gebied, Zuid- en Midden-Amerika. So, pack up your troubles and visit Curacao! De zee is mool, de lucht is zuiver en de vrouwen in het kamp zijn gezond omdat ze dagelijks door een hoteldokter worden onderzocht en ingespoten.’

Zonder opzet heb ik reeds een deel van de eerste pagina van het boek geciteerd; ik kan het als lezer moeilijk beter zeggen dan de schrijver. Frank Martinus Arion laat namelijk reeds in deze eerste alinea's van zijn roman zien dat hij méér is dan een toeristengids en daarmee sluit hij aan bij de traditie van de goede romanschrijver die dingen-áchter-de-dingen wil laten zien. Een dergelijke auteur mag van een lezer verwachten dat deze ook méér is dan de toerist die zich met een oppervlakkig verhaaltje tevreden stelt. En Frank Martinus Arion is zich ervan bewust dat er lezers zullen zijn die niet alleen aan bermtoerisme doen. Waarom bedient hij zich anders van de toeristengidstaal om de toeristengidstaal te relativeren! Hij zwijgt als het graf over het (toeristisch interessante) joodse kerkhof en ondergraaft vervolgens op een speelse manier de hele kommerciële, toeristische business op zijn eiland. Hij gebruikt daarvoor de zo-lekker-aanspreekbare onvoltooid tegenwoordige tijd, ironisch gelardeerd met de kitscherige slagzinnen in verschillende talen die het bij de toeristen altijd weer zo goed ‘doen’, maar reeds in de volgende alinea gaat hij een andere tijd gebruiken: die van het imperfectum, om de lezer, net als hijzelf, de zaak afstandelijk te laten bekijken. Het hele boek is verder in die onvoltooid verleden tijd geschreven. Het verleden is onvoltooid, het verleden werkt nog steeds door, bij alle Antillianen uit deze roman, maar ook als het goed is - bij álle lezers van deze roman.

Ik wijs er even op hoe zelfingenomen de kritikus hier weer aan het werk is: hij bepaalt wat de goede lezer moet beleven of (be)lezen! Hoe schamel blijkt hij te zijn in vergelijking met de auteur die zijn tekst gewoon aanbiedt, zonder meer, en daarmee te kennen geeft dat het hém een zorg zal zijn hoe die tekst gelezen wordt. Als je er goed over nadenkt, is een kritikus eigenlijk alleen maar een eigengereide kwast die denkt dat hij ziet wat jìj-nìet-ziet. Inderdaad; dat is een probleem, voor de kritikus in de eerste plaats. Alle literaire kritiek wordt bedreven door mensen die ervan uitgaan dat ze een tekst gelezen hebben die door de lezers van hún tekst niet of minder goed gelezen is. Een dergelijk uitgangspunt is natuurlijk belachelijk, maar het moét wel het uitgangspunt van de kritikus zijn want anders kon hij net zo goed met schrijven ophouden. Er zit iets ‘schoolmeesterigs’ in: alleen reeds door het woord te nemen, alleen al door het stomme feit van het ‘willen-laten-zien’ van iets waarvan hij meent dat de andere lezer het niet gezien heeft, maakt de kritikus de andere lezer tot een mindere lezer. En zoiets kan niet anders dan kwaad bloed zetten.

Toch is er natuurlijk ook weer iets fout, wanneer die ‘mindere’ lezer zijn boosheid gaat afreageren op de kritikus in het algemeen en de ergokritikus in het bijzonder. Veel beter zou het zijn als zo'n ‘mindere’ lezer liet zien dat hij een betere lezer was was aan de hand van zijn eigen (betere) tekstinterpretatie. Op dat moment zou de kritikus één van zijn doelstellingen bereikt hebben: de lezer zélf tot een kritikus, tot een kritisch lezer te maken.

Ik zeg: één van zijn doelstellingen! Want ondanks het belachelijke uitgangspunt dat ik hierboven naar voren bracht - een kritikus denkt dat hij beter gelezen heeft dan anderen - ligt er aan mijn kritieken ook nog iets geheel anders ten grondslag. Al lezend en schrijvend is mijn grootste zorg of ik de schrijver van het besproken boek óók aanspreek. Want van de schrijver weet ik dat hij ieder woord van zijn werk gelezen - en gewogen - heeft. Hij is de betere lezer tot wie ik me wend. Hij is in de eerste plaats de kritikus die mijn kritiek kan bekritiseren.

Bij een boek zijn er dus drie soorten lezers: de ‘gewone’ le-

[p. 102]

zer, de kritikus en de auteur. Als kritikus sta ik liever dicht bij de schrijver dan bij de ‘gewone’ lezer. De zuiver intermediaire positie van de kritikus (tussen lezer en schrijver in), waarover zo dikwijls gesproken wordt, behoeft voor mij enige korrektie in de richting van de auteur. Tenslotte zijn zowel de auteur van het te bespreken boek én de kritikus schrijvers!

Na deze uitgebreide ‘verantwoording’ keer ik graag terug naar het te bespreken werk: Dubbelspel van Frank Martinus Arion.

Dat deze auteur eenheid van tijd en eenheid van plaats schiep, toonde ik reeds aan, maar ook de derde eenheid, eenheid van handeling, is in de roman aanwezig. Er wordt in Dubbelspel namelijk domino gespeeld, gedomineerd, en aan dat ‘dubbelspel’ is het hele boek gewijd. Het woordenboek geeft aan dubbelspel een dubbele betekenis:

1. een spel van twee tegen twee;

2. situatie waarbij twee spelers onmiddellijk na elkaar worden uitgemaakt.

Bij Frank Martinus Arion zijn beide termen uit resp. het tennis- en honkbalspel toevalligerwijze ook geldend, maar zijn titel slaat toch wel in de eerste plaats op de niet in Van Dale genoemde betekenissen, betreffende het dominospel.

1. Wanneer de steen van de winnaar (degene die het eerst zijn laatste steen neerlegt) aan beide einden van het spel aansluit, wint hij changá, dubbelspel.

2. Tijdens het dominospel vindt er nog een ander ‘spel’ plaats: een psychologisch gevecht, een strijd op leven en dood!

Het is niet de geringste verdienste van de schrijver dat hij erin slaagt om van het door velen als kinderspelletje beschouwde dominospel een boeiend en overtuigend volwassen spel te maken, een spel net zo min voor kinderen als ‘voor vrouwen’: een mannenspel. En met dat verschil mannenspel / vrouwenspel komt opnieuw een Antilliaans (en niet alléén Antilliaans) probleem naar voren, dat in dit boek ook volledig uitgewerkt wordt: de ondergeschikte positie van de vrouw. Niet voor niets heeft Frank Martinus Arion zijn boek opgedragen Aan vrouwen met moed; hij stelt zich náást zijn onderdrukte zusters en laat zien hoe ook de vrouw een dubbelspel kan spelen, dikwijls nog beter dan de man. De twee vrouwelijke hoofdpersonen zijn samen zeker zo veel waard als de viel manlijke, ook al vormen ze steeds een (gediskrimineerde) minderheid.

En met dat woord ‘gediscrimineerde’ is feitelijk het hele dubbelspel van de Antilliaan als probleem gesteld. Want Frank Martinus Arion laat duidelijk relativerend zien hoe men op de Antillen tekeer gaat tegen de diskriminatie, terwijl men zélf voortdurend diskrimineert:

-	de man diskrimineert de vrouw;
-	de bezitter diskrimineert de have-not;
-	de bewoner van het ene eiland diskrimineert de bewoner van het andere eiland;
-	de ene ‘stand’ diskrimineert de andere.

Enzovoort.

De auteur heeft voor al die soorten diskriminatie typen geschapen, maar het verrassende is dat deze typen mensen blijven, hoe typerend ze ook voor bepaalde groepen zijn.

Dubbelspel is een kritisch boek en alleen door het kritisch te lezen ontdekt men pas hoe (geweldig) kritisch het is.

Gerrit Krol zegt ergens: ‘Een boek moet je op iedere bladzijde kunnen openslaan en als het dan op die bladzijde niet interessant is, is het geen interessant boek.’ Ik heb het met Dubbelspel geprobeerd en met positief resultaat.

In 1957 schreef Alain Robbe Grillet La Jalousie, een van de eerste nouveaux romans. Men verweet de nouveau-romanschrijvers later hun onmenselijkheid om hun koele observatie, hun uitgebreide detaillering enz. Welnu, Frank Martinus Arion heeft óók een nouveau roman geschreven: uitgebreid, gedetailleerd, maar warmer dan de meeste van de ‘realistische’ romans die ik ooit las. Het speelt zich, zoals La Jalousie, af in Zuid-Amerika, schaduwen verplaatsen zich, het hele boek gaat naar de schemering toe, maar het boek blijft warm-menselijk, misschien juist doordat het àl het menselijke beschrijft, óók het ón-menselijke. Waarschijnlijk komt dit ook wel doordat alle anonymiteit, één van de kenmerken van de nouveau roman, hier volkomen afwezig is. Met zinnetjes zoals Men zal zich herinneren, dat en door het noemen van namen van bestaande mensen en straten op Curaçao, krijgt het geheel een ‘historische echtheid’ die maakt dat men het boek leest als ‘waar gebeurd’ en veel van het beschrevene moet ook bijna wel waar gebeurd zijn, en niet zo lang geleden. De autonomie van de roman, onderwerp van de meest felle diskussies uit de literaire kritiek na 1960, zou ik niet graag in twijfel trekken. Ook F.M.A. heeft in zijn 365 bladzijden een aparte werkelijkheid geschapen, een georganiseerde wereld die in zichzelf bestaansrecht bezit; zijn roman is een gesloten geheel, waarin ‘gedomineerd’ wordt, vanaf het begin tot het einde. Maar door het zo-

[p. 103]

even genoemde aspekt van ‘tijd’ (recent, dóórwerkend verleden) en de voortdurende verwijzingen naar een buitenwerkelijkheid (een wereld-om-de-roman-heen, de wereld-om-de-lezer-heen), slaagt de auteur erin om de lezer niet alleen zijn roman binnen te halen, maar ook zijn verwijswereld buiten de roman: zijn eiland, zijn tijd.

Frank Martinus Arion is erin geslaagd een roman te schrijven die zowel voor de ‘close-reader’ als voor de ‘gewone lezer’ een boeiende wereld vormt: een wereld die zich voortzet buiten het gesloten heelal van Dubbelspel. In 1969 kon de bekende Antilliaan Cola Debrot nog schrijven:

droevig eiland droevig volk,
droevig eiland in de kolk
van de maalstroom, van de maalstroom,
droevig eiland zonder tolk.

In 1973 gaat dit kwatrijn voor het eiland van Frank Martinus Arion in ieder geval niet meer op. Want met hem heeft Curaçao een tolk gevonden die weet wat domineren is, een tolk die alleen reeds met dit ene boek de hele Antilliaanse literatuur domineert, en niet alleen de Antilliaanse!

Aldert Walrecht

Frank Martinus Arion: Dubbelspel. De Bezige Bij, Amsterdam 1973.