Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 97]

kulturele kroniek

[p. 98]

literatuur

Literatuur in diskussie.

1.

Het jongste nummer van het literaire tijdschrift Raam bevat slechts één essay van 64 pagina's. Onder de titel Literatuur ter discussie (op het omslag staat Literatuur in discussie) stelt Jacques van Alphen een aantal oplossingen voor om literaire verschijnselen (weer) te integreren in de ervaringswereld van de lezer, waar ze door de literatuurwetenschap vaak zijn uitgetild. Met het oog op de omvang en de aard van het essay kan men hier spreken van een boekje, in de vorm van een speciale tijdschrift-aflevering.

Als men overigens Raam regelmatig leest, is het begrijpelijk dat een heel nummer gewijd wordt aan een beschouwend essay over literatuur. Steeds meer is het tijdschrift zich de laatste jaren gaan ontwikkelen tot opvolger van het teoretische Komma. Regelmatig verschenen er in Raam bijdragen over de teoretische kanten van literatuur. Literatuur ter discussie is in ieder geval de kwantitatieve kroon op deze essayistiek. Ook kwalitatief is het boekje van goed gehalte, al zijn de erin beschreven denkbeelden vrij persoonlijk en hier en daar nogal normatief. Toch wil Van Alphen deze beide kwalifikaties vermijden: ‘Wanneer ik nu een visie wil ontwikkelen die ik kan expliciteren aan anderen, zal die visie wetenschappelijk moeten zijn d.w.z. dat wat ik zeg op een of andere wijze verifieerbaar zal moeten zijn.’ (p. 1). Dat lukt maar ten dele omdat zijn werkwijze principieel subjektief is. Hij onderscheidt aan het begin twee benaderingswijzen, t.w. de ‘objectiverende’ en de ‘fenomenologische’. Hij kiest voor de tweede, die gekenmerkt wordt door deze opzet: ‘Deze werkwijze is subjectief inzoverre de lezerservaring alleen kenbaar is als eigen lezerservaring van de onderzoeker, noodzakelijk omdat alleen in deze ervaring een tekst zich als literair aan de lezer kenbaar maakt.’ (p. 2). En: ‘literatuur wordt van het begin af gezien als een verschijnsel dat zich manifesteert in de relatie tussen lezer en tekst.’ Dit mag nogal banaal lijken, het is het toch niet, want veel moderne benaderingswijzen richten zich primair op de ordening van het werk zelf, op de eigenschappen van het werk, die men zoveel mogelijk los maakt van de subjectieve lezer. Van Alphen is daar, dat zegt hij ekspliciet, een tegenstander van.

Zijn verhandeling heeft twee kenmerken als we letten op zijn materiaalordening: ten eerste geeft hij een soort systeem, een eigen benaderingswijze die ondanks het gebruik van veel konkrete voorbeelden sterk beschouwend-teoretisch blijft, en ten tweede zijn sommige gedeelten polemisch van aard, zonder dat namen genoemd worden. Het gaat Van Alphen er in dat geval om andere benaderingswijzen, zoals de literatuurwetenschappelijke, de marxistische en de vergelijkend-historische op hun tekorten te wijzen. Deze beide onderdelen zijn niet duidelijk gescheiden, ze lopen in elkaar over.

Onduidelijk is de verantwoording. Van Alphen zegt dat ‘aanleiding tot deze beschouwingen de herhaalde konfrontatie met de vraag naar de zin van het letterkundeonderwijs vormde’. Op slechts één plaats wordt een verbinding met het onderwijs gelegd. Het opstel behandelt een benaderingswijze, de literaire kritiek, enkele literatuurwetenschappelijke richtingen, de ingewikkelde relatie literatuur-werkelijkheid en niet het letterkundeonderwijs.

Samenhangend met het gesignaleerde subjektivisme zal het geen verwondering wekken dat Van Alphen ‘bewust niet van literairteoretische publikaties is uitgegaan’.

2.

In de uitwerking van zijn fenomenologische benadering staat het begrip werking centraal: ‘ik stel voor te spreken van werking wanneer een werkstuk méér zegt, méér communicabel maakt dan je mag verwachten op grond van het gehanteerde materiaal en wanneer deze communicatie is gebonden aan deze bijzondere samenstelling van het materiaal.’ (p. 5). Deze samenstelling, die in feite een ordening is, blijkt verantwoordelijk voor hetgeen het werk de lezer ‘doet’. Literatuur kan echter alleen effekt sorteren wanneer het iets beschrijft wat voor de lezer bekend is, en daarvan uitgaat voor de beschrijving van het onbekende: ‘verschillende ervaringen blijken herleidbaar tot deze twee karakteristieken: herkenbaarheid én ontwikkeling in een richting die voor de betrokkene op een of andere manier nieuw is...’ (p. 26). Van Alphen meent dat dit verschijnsel te vangen is in het begrip perspectief, en kan dan zeggen: ‘de werking van het kunstwerk is perspectiefwerking’ (p. 27).

Uiteraard kunnen problemen niet achterwege blijven wanneer je de twee elementen lezerservaring en materiaalordening als polen ziet waartussen zich de interaktie afspeelt. Want die ervaring blijft diskutabel, zoals Van Alphen zelf ook opmerkt: ‘hetzelfde werk roept nu eenmaal niet bij iedereen dezelfde ervaringen op’ (p. 27). De oplossing is niet erg gelukkig. Van Alphen redeneert zo: als een literair

[p. 99]

werk beoordeeld moet worden en je leest het zonder dat het je iets doet, is er geen sprake van werking, van perspektiefwerking. Daarmee is de kous af. En het oordeel dan? Dat mag je niet uitspreken! Van Alphen: ‘Als voorwaarde voor een beoordeling ervaring van de werking is en de samenstelling van het materiaal bepalend is voor die werking, wat kan iemand dan zeggen over het meer of minder geslaagd zijn van die samenstelling als hij totaal geen werking onderkent? Het enige dat de criticus in zo'n geval staat te doen is dit voor zichzelf te constateren en als hij zichzelf belangrijk genoeg vindt, of als hij toch iets moet schrijven om zijn wekelijkse rubriek te vullen, dan kan hij die constatering wereldkundig maken, maar van een oordeel zal hij zich moeten onthouden.’ (p. 34-35). Zoals ik zojuist zei: hij ontkomt niet aan het normatieve standpunt, waarvan het vervelende is dat het willekeurig en persoonlijk is.

Maar zelfs wanneer de lezer wél iets voelt van die werking hoeft er nog geen sprake te zijn van eenzelfde lezerservaring. Hoe weten we dan welke ervaring juist is, of meer juist is dan een andere? In die gevallen roept Van Alphen de hulp in van het instrumentarium van de romananalyse en de close-reading: ‘Concreet betekent dit in de interpretatie van een voor mij werkzaam verhaal dat het vanuit het onderzoek naar de werking van één passage mogelijk wordt om de samenhang tussen de verschillende werkzame delen van dit verhaal op het spoor te komen’ (p. 35). Wanneer een lezer ‘... in een structuuronderzoek kan aantonen waardoor en hoe die spanning wordt opgevoerd, dan is zijn interpretatie ongetwijfeld juist.’ Maar wanneer een interpretatie universeler is, zoals b.v. in De komst van Joachim Stiller aangetoond kan worden dat Stiller de gestalte van Kristus gaat aannemen, ‘... wanneer hij deze ervaring bewust maakt en kan tonen hoe deze beeldwerking door de structuur heen zich steeds sterker realiseert, dan is zijn interpretatie juister...’ (cursief van mij). Waarom juister? Omdat deze interpretatie voldoet aan de ‘spelregel’ die Van Alphen opgesteld heeft: ‘een interpretatie is geldiger naarmate méér van de gebruikte middelen doorzichtig worden gesteld als factoren voor méér werking.’ (p. 35). Met deze regel zal men het over het algemeen eens zijn, vooral omdat er staat ‘geldiger’ en niet ‘juister’. Beide interpretaties zijn juist, de tweede is geldiger.

3.

Uit het voorgaande blijkt dat de lezerservaring, de werking in feite gebaseerd is op het geordende materiaal en op de wijze waarop het een bepaald effekt sorteert. Deze mening is erg belangrijk, ze maakt m.i. de kern van het betoog uit. Het herleiden van lezerservaring tot taalmateriaal staat ook centraal in de door Van Alphen opgestelde fasen van een recensie: ‘een onderzoek naar de factoren die voor die werking verantwoordelijk zijn’ wordt geflankeerd door de voorafgaande ‘vaststelling van de in de tekst werkzame plaatsen’ en de erna volgende ‘omschrijving van dat doel (het effekt in werkzame passages) als perspectiefwerking’ (p. 39).

Het principiële verschil tussen deze benadering en de literatuurwetenschappelijke is gelegen in het feit dat men hier binnen het bereik van de eigen lezerservaring blijft, terwijl in de literatuurwetenschap de lezerservaring weggecijferd wordt als men eenmaal kennis genomen heeft van de tekst. De subjektieve, emotionele faktoren worden omwille van de wetenschappelijkheid uitgebannen en ingeruild voor objektieve en rationele. Van Alphen wil juist die subjektieve en emotionele facetten behouden en verklaren vanuit de tekst. Als een tekst iemand droevig of triest maakt, wil Van Alphen een tekstuele verklaring van die lezerservaring. Want: ‘de werking van een tekst manifesteert zich in niets anders dan de ervaring van de lezer’ (p. 58). En hij konkludeert: ‘Een onderzoek van die werking zal dan ook een onderzoek moeten zijn naar de voorwaarden die die werking mogelijk maken en die voorwaarden liggen niet alleen in de organisatie van het taalmateriaal maar evenzeer in de lezer, in wat de lezer meebrengt aan ontvankelijkheid voor werking in het algemeen.’ (p. 58).

4.

Met de centrale gedachten die ik tot nu toe uit Literatuur ter discussie gedistilleerd heb, kan ik grotendeels meegaan. Ik geloof zelfs dat ze een belangrijk nieuw perspektief openen op de literatuurbeschouwing. Dat ekspliciet geformuleerd is met behulp van argumenten dat beschrijving, interpretatie en waardering van literatuur een subjektieve zaak is, lijkt me zeer waardevol als tegenhanger voor de literatuurwetenschap uit de jaren zestig.

Aan het eind van het boekje presenteert Van Alphen echter een visie die ik en waarschijnlijk met mij velen, niet kunnen delen. Volgens Van Alphen is er geen verschil tussen een ervaring van een ding uit de werkelijkheid en van een literair of kunstwerk. Hij heft het verschil tussen tastbare en verbeelde ervaringen op, en

[p. 100]

stelt dan: ‘Met de opheffing tussen tastbare en verbeelde werkelijkheid en met de gelijkstelling van ervaringen die door kunstwerken en ervaringen die in de concrete realiteit worden opgeroepen, is immers ook het onderscheid tussen kunstwerken en werkstukken overbodig geworden...’ (p. 62-63). En: ‘In dit perspektief hoeft techniek dan ook niet meer als tegenhanger van kunst te gelden...’ (p. 63).

Hoewel Van Alphen gelijk heeft als hij zegt dat literatuur meestal staat of valt met de geloofwaardigheid van de verbeelding (p. 59), is het een ontoelaatbare simplifikatie te menen dat kunst en maatschappij niet in oppositie tegenover elkaar staan. Het zijn elkaars opponenten, de kunstenaar ontleent zijn materiaal aan de werkelijkheid, maar beschrijft of beeldt geen werkelijkheid uit. Hij maakt een fiktieve, nieuwe werkelijkheid in woorden.

Ruud Kraayeveld

Jacques van Alphen: Literatuur in discussie, Raam, Uitgeverij Orion, Brugge-Utrecht.