Ons Erfdeel. Jaargang 16

Mgr. Jules Van Nuffel herdacht in Limburg

Wie zoekt, die vindt. Elk jaar opnieuw weet Camille Swinnen, festivaldirekteur van de Basilicakoncerten in Limburg, de muziekwereld te verrassen met een of ander ongewoon tema, waarrond een heleboel koncerten worden geprogrammeerd. Een dergelijke programmakeuze lijkt ons heel wat interessaner en verantwoorder dan het los naast elkaar plaatsen van heterogene koncertprogramma's.

Dit jaar werd te Tongeren, Sint-Truiden en Hasselt op twee komponisten het volle licht geworpen. Naar aanleiding van zijn vijfenzestigste verjaardag werd de belangrijkste levende Franse komponist, Olivier Messiaen, gehuldigd met een drietal koncerten, waaronder de uitvoering van de Turangalilasymfonie door het Nationaal Orkest van België o.l.v. Daniël Sternefeld. Van groter betekenis voor ons eigen Vlaams muziekleven was de herdenking mgr. Jules Van Nuffel, die twintig jaar geleden overleed. Volledigheidshalve moeten we er nog aan toevoegen dat naast die twee prominenten uit de twintigste-eeuwse muziek andere komponisten een vooraanstaande plaats kregen in het jongste festivalprogramma. We vermelden slechts Willem Kersters, van wie Laudes voor kopers en slagwerk en de liederencyklus Het gevecht (tekst van Bob De Nijs) werden gekreëerd, en François Joseph Gossec uit Henegouwen, wiens Grande messe des morts ongeveer tweehonderd jaar na haar ontstaan voor het eerst in België werd uitgevoerd.

Tegelijk met de ontluistering van de muziekpraktijk in de katolieke kerk is het oeuvre van Jules Van Nuffel zo goed als volledig in de vergeethoek geduwd. Er is wel veel veranderd! Destijds, bij de kreaties of grootse uitvoeringen van die partituren stond de hele Vlaamse pers vol met lovende kommentaren. Zelfs twintig jaar geleden nog kwamen zijn kleinere werken herhaaldelijk voor op de programma's van vele kerkkoren. En nu tijdens de uitvoering in de basiliek te Tongeren of de seminariekerk te Sint-Truiden maakten vele muziekliefhebbers voor het eerst kennis met dat werkelijk imponerend oeuvre van deze Mechelse toondichter. Het was een revelatie!

Mgr. Jules Van Nuffel werd te Hemiksem geboren op 21 maart 1883. Hij studeerde aan het Klein en het Groot Seminarie te Mechelen, waar hij in 1907 tot priester werd gewijd. Een tijdlang gaf hij les aan datzelfde Klein Seminarie, tot hij in 1918 benoemd werd tot direkteur van het Lemmensinstituut. Na een schitterende karrière en een rusteloze bedrijvigheid stierf hij te Wilrijk op 25 juni 1953.

Voor de katolieke-kerkmuziekbeweging in Vlaanderen is Jules Van Nuffel in de periode tussen de twee wereldoorlogen de grote promotor en de drijvende spil geweest. Op diverse terreinen

Jules Van Nuffel (tekening door Ign, Kennis).

heeft hij zich verdienstelijk gemaakt; zijn invloed heeft zich daarbij niet beperkt binnen de enge grenzen van het Mechelse, waar hij zijn veelzijdige aktiviteit gedurende een dertigtal jaren heeft ontplooid.

Toen hij in 1918 tot direkteur van het Lemmensinstituut werd benoemd, bestond zijn taak erin dat leeggebloede en zieltogende instituut weer op te richten. Hij is daarin schitterend geslaagd. In korte tijd maakte hij van het Lemmensinstituut het belangrijkste kerkmuziekcentrum in Vlaanderen. Hij omringde er zich met bekwame professoren en vernieuwde de programma's. Hij zorgde ervoor dat jaar na jaar vakkundig geschoolde organisten en kerkmusici van daaruit over heel Vlaanderen uitzwermden om in eigen milieu de kerkmuziekpraktijk nieuw en gezond leven in te blazen. Met de heroprichting van het tijdschrift Musica scara en de uitgave van de muzikale bijlage voldeed hij aan een grote behoefte: nl. door middel van een richtinggevend orgaan de katolieke muziekmilieus, zowel in de kerk als in de school, voor te lichten en op nieuwe richtingen te wijzen.

Twee jaar voordien, in 1916, had hij samen met kan. F. Des-

[p. 129]

Na een uitvoering door het Sint-Romboutskoor te Mechelen wordt Jules Van Nuffel, gefeliciteerd door Koning Leopold en Koningin Astrid (1935).

sain te Mechelen het Sint-Romboutskoor gesticht. Hij bouwde die falanks uit tot het belangrijkste katedraalkoor in eigen land, dat tevens tot model diende voor andere soortgelijke ensembles. Aan het hoofd van ‘zijn’ Sint-Romboutskoor oogstte hij in binnen- en buitenland vele suksessen. Niet alleen zijn eigen komposities kwamen voor op die koncerten, als geen ander programmeerde en kreëerde hij verscheidene werken van vele andere Vlaamse komponisten. Namen als Joseph Ryelandt, Joseph Jongen, Robert Herberigs, Arthur Meulemans, Marinus de Jong, Lodewijk de Vocht, Flor Peeters e.a. prijkten herhaaldelijk op zijn programma's. Kerkmuziekwerken van Alfons Diepenbrock, Ralph Vaughan Williams en Anton Bruckner voerde hij met dat koor voor het eerst in ons land uit.

Ook als musikoloog heeft Jules Van Nuffel een belangrijke rol gespeeld. Samen met Charles Van den Borren en dr. G. Van Doorslaer ging hij op ontdekking uit naar het oeuvre van de Mechelse polyfonist uit de laat-renaissance, Philippus de Monte. Wat hij op dat domein verzamelde en verwezenlijkte is van onschatbare betekenis geweest. Van 1927 tot 1939 publiceerde hij niet minder dan eenendertig uitgaven met madrigalen, missen, motetten en magnificats, waarvan hij zelf verschillende bladzijden met het Sint-Romboutskoor voor het eerst opnieuw uitvoerde. Het mag dan waar zijn, dat die publikaties tans niet volkomen meer beantwoorden aan de eisen van de huidige muziekwetenschap, toch blijven het kostbare en vaak unieke uitgaven. Hun betekenis reikt veel verder dan de oorspronkelijke bedoeling om een praktisch bruikbare editie ter beschikking te stellen. De hele opzet mag worden bestempeld - aldus dr. Jozef Robijns - als een daad van nationale en zelfs internationale betekenis.

Jules Van Nuffel heeft zich nog verdienstelijk gemaakt op verschillende andere gebieden: als voorzitter van de door hem heropgerichte Gregoriusvereniging, als voordrachtgever o.m. op internationale kongressen van kerkmuziek, als lektor muziekgeschiedenis aan de Katolieke Universiteit te Leuven, als medestichter van de Koninklijke Vlaamse Akademie enz.

Als komponist was Jules Van Nuffel een autodidakt. Buiten enkele bescheiden privé-muzieklessen op het Klein Seminarie heeft hij in feite nooit systematisch of langdurig muziekonderricht genoten. Als student op het Lemmensinstituut hield hij het er amper drie maanden uit. Ten gevolge van een konflikt met direkteur Edgar Tinel verliet hij al te

[p. 130]

vroegtijdig die instelling. Herhaaldelijk heeft men geschreven dat hij wekelijks privé-onderricht ontving van Joseph Ryelandt. Laatstgenoemde heeft die legende uitdrukkelijk tegengesproken. Wel vroeg Jules Van Nuffel, vooral in verband met orkestratie, raad aan Joseph Ryelandt en aan zijn vriend mgr. Th. Rehmann, de leider van de Capella Carolina te Aken. In de manuskripten van de toondichter ontdekt men nog tal van suggesties door beide ‘konsulenten’ eigenhandig genoteerd. Zijn kompositiestijl en -idioom heeft Jules Van Nuffel zelfstandig opgebouwd door o.m. persoonlijke studie en direkt kontakt met grote meesterwerken en belangrijke partituren. Hij had een uitgesproken voorliefde voor J.S. Bach, R. Wagner en Cl. Debussy. Vooral de harmonische vernieuwingen van het impressionisme genoten zijn voorkeur; en hij aarzelde niet o.m. op het internationaal kongres van katolieke kerkmuziek te Torkonje in 1919 zijn terughoudende kollega's aan te manen in hun eigen kerkmuziek gebruik te maken van de nieuwe harmonieën van de moderne grootmeesters, van wie heel wat geleerd kon worden ‘pour la formation du style religieux moderne et pour l'inspiration de l'artiste chrétien’. Hij zelf gaf hen in zijn vele psalmen, motetten en missen het stimulerende voorbeeld.

Uit dat tamelijk omvangrijke oeuvre werd tijdens het jongste Festival van Vlaanderen in Limburg een kleine bloemlezing gemaakt. Psalmen met orkest (Dominus regnavit; Ad te levavi o-culos meos) werden uitgevoerd op zaterdag 2 juni door enkele koren, de Filharmonie van Antwerpen o.l.v. Leonce Gras. Het koor van het Lemmensinstituut, geleid door Paul Schollaert, verklankte

Tentoonstelling Jules Van Nuffel (Tongeren, 1973).

op donderdag 7 juni kleinere motetten, enkele misfragmenten, de psalmen Super flumina Babylonis, Voce mea ad Dcminum clamavi en het feestmotet Satuit ei Dominus. Hoe bescheiden die antologie ook bleef, toch gaf het geheel een mooi overzicht van de uitdrukkingsmogelijkheden van de toondichter en tegelijk een precies beeld van diens karakteristieke taal en persoonlijke tekstverklanking. We kunnen alleen betreuren dat men deze herdenking heeft laten voorbijgaan zonder Van Nuffels toneelmuziek bij Vondels Lucifer voor koor, solostemmen en orkest te programmeren. De vijf reizangen, gekomponeerd in 1922, werden tot nog toe slechts eenmaal uitgevoerd.

De muziek van Jules Van Nuffel is van een zuiver artistiek niveau; zij ademt bovendien een oprechte godsdienstige bezieling. Naar struktuur geeft de toondichter de voorkeur aan een homofone schrijfwijze boven een doorgedreven kontrapuntische lineariteit. Streng fugatische passages komen zelden of nooit voor. Wel plaatst hij graag twee stemmengroepen in melodisch en ritmisch kontrast tegen elkaar. Die schrijfwijze is wellicht het gevolg van zijn zorg om zo getrouw mogelijk de pauselijke voorschriften na te leven: nl. de verstaanbaarheid van de tekst te laten primeren op de muzikale substantie. Een suggestieve, maar allesbehalve bombastische tekstverklanking is trouwens één van de hoofdeigenschappen van zijn werken. Terwijl hij in zijn jongere, kleinere motetten vooral syntetisch de algemene inhoudssfeer oproept en zijn melodie edel en voornaam laat uitdeinen, konstrueert hij in vele van zijn grote psalmen echte fresko's, waarbij de tekst analytisch geinterpreteerd wordt. Woordaksent en muzikaal ritme dekken elkaar volkomen. De melodie en de rijke modulatorische harmonie staan volkomen in funktie van die teksttekening. Met die middelen bereikt Jules Van Nuffel vaak een sfeer van ‘grandezza’ en ‘horribilia’.

Eén van de geniaalste bladzijden uit de voornoemde bloemlezing was de achtstemmige en dubbelkorige a-capella-psalm Voce mea ad Dominum clamavi, gekomponeerd in 1935. We betwijfelen of Jules Van Nuffel de bladzijden van een Heinrich Schütz of zelfs een Giovanni Gabrieli heeft gekend. Het valt echter dadelijk op hoe de Vlaamse toondichter een zelfde konceptie huldigt inzake woorddeklamatie, tekstverklanking en stembehandeling, zonder ook

[p. 131]

maar één ogenblik in een dor plagiaat te vervallen.

Wie de muziek van Jules Van Nuffel voor het eerst of opnieuw beluistert, staat versteld van de rijke muzikale inhoud en de intense religieuze ontroering, die zich vaak uit in een geladen, ietwat mystieke gloed. Het kan daarom niemand verbazen dat ook beroemde dirigenten in het buitenland zoals Th. Rehmann, W. Pitz, W. Furtwängler en H. von Karajan hun bewondering voor het oeuvre van de Mechelse toondichter herhaaldelijk hebben uitgedrukt en sommige van zijn werken hebben uitgevoerd. Herbert von Karajan typeerde vroeger - en bevestigde onlangs die uitlating - het werk van Jules Van Nuffel als volgt: ‘Van Nuffel spreekt uit zijn werk als de personifikatie van de strijdende kerk.’

De Limburgse festivaldirektie had zich niet beperkt tot een tweetal koncerten. De jaarlijkse tentoonstelling in het kader van het Festival van Vlaanderen was nu gewijd aan de figuur en het werk van mgr. Jules Van Nuffel. Heel de maand juni konden belangstellenden in het Gallo-Romeins Museum aan de hand van dokumenten, uitgaven, brieven, foto's, geschriften e.d. van nabij kennis maken met de veelzijdige aktiviteiten van Jules Van Nuffel. Daaruit bleek op overtuigende wijze de invloedrijke betekenis en het ‘stilbildend’ karakter van deze prominent uit ons Vlaams muziekleven.

Twintig jaar na zijn overlijden werd Jules Van Nuffel herdacht in Limburg. (Ook het Lemmensinstituut te Leuven en het gemeentebestuur van Hemiksem hebben elk in hun eigen milieu een bescheiden herdenkingsplechtigheid georganizeerd.) Daarmee zal het dan weer eens gebeurd zijn. Dokumenten, manuskripten komposities kunnen nu, zoals dat gebruikelijk is, opnieuw voor enkele jaren veilig opgeborgen worden. En niemand die er wellicht aan gedacht heeft als blijvende herinnering bij deze gelegenheid een grammofoonplaat te persen. Uit het hele oeuvre van Jules Van Nuffel werd tot nog toe slechts één werk op de plaat vastgelegd: In convertendo Dominus, eenmaal in een uitvoering o.l.v. Th. Rehmann, daarna in een vertolkig o.l.v.W. Pitz. Beide platen zijn reeds lang uit de handel. Intussen maar wachten op een eventuele volgende herdenking!

Hugo Heughebaert