Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 111]

Jos De Mey.

De abstrakte schilderkunst is een eigen kenmerkende bijdrage van onze twintigste eeuw. Andere, nu heersende stromingen, ekspressionisme en surrealisme, blijven verbonden met voorafgaande stromingen zoals het realisme en het symbolisme. Zij betekenen geen breuk in de figuratieve traditie van de westerse plastische kunsten. Zij zijn een evolutie. De abstrakte kunst echter is een revolutie. De reakties van de gemeenschap waren dan ook heftig en talrijk. Over geen enkele richting voorheen zijn zoveel giftige grapjes verteld! Men was pas gelukkig toen in een dierentuin een temperamentvolle, artistiek begaafde aap werd ontdekt, die met krachtige poot nonfiguratieve meesterwerken borstelde. De groei en de bloei van de abstrakte kunst verliep niet zonder doek-scheuren. Het was een volwassen worden met pijnlijk vallen voor vele pioniers en met moedig opstaan na de tweede wereldoorlog. Talrijke verstandelijke vooroordelen dienden overwonnen te worden voor men de nieuwe plastische taal wilde aanvaarden en begrijpen. Veel bleef voor velen echter nog lange tijd ongrijpbaar. Een en ander was trouwens niet zo eenvoudig. Reeds vroeg was er een tweevoudige stroming merkbaar. Eerst is er het lyrisch-abstrakte van Kandinsky met zijn verwijzingen naar de muziek en zijn zoeken naar een volledig vergeestelijkte religieuze kunst tegengesteld aan het materialisme. Daarna komen de diverse vormen van de geometrische abstraktie die mogelijkheden openen voor de integratie in de architektuur, de kunstambachten en de kunstnijverheid. Denk maar aan de interieurs, de meubelontwerpen en

Tuinmuur te Gent. Beschildering wit-zwart-rood-geel-blauw, door Jos De Mey (1956-'57, foto Claerhout).

Wandschilderijen in blauw, violet en blauwgroen. Derde nationaal salon voor moderne meubelkunst te Gent (1957). Zithoek in woonkamer stand ‘Luxus’ Kortrijk. Ontwerper Jos De Mey (foto Photosynthèse, Gent).

de tegelvloeren van ‘De Stijl’. Het is duidelijk dat hier een nieuwe weg wordt ingeslagen. Het lijkt mij nuttig even te blijven stilstaan bij deze niet onbelangrijke tegenstelling die er be-

[p. 112]

staat tussen deze twee richtingen in de abstrakte kunst. De eerste groep komt, wat de inhoud betreft, uit het geestelijk klimaat van het symbolisme met zijn laatromantische inslag: geraffineerd gevoelsleven, verfijnde kleurensymboliek, oosterse mystiek. De tweede groep echter is verwant met de rationele vormproblematiek van Cézanne, van pointillisme en kubisme. Belangrijk is hier ook het bestuderen en het herwaarderen van de non-figuratieve ornamentiek in tapijten en keramiek. De twee richtingen blijven verder leven tot vandaag. Aan de ene zijde de warme Dionysische lyrische abstrakten met klemtonen op de eigen subjektieve schrijfwijze in een uiterst genuanceerde materie; aan de andere zijde de Apollinisch geometrische koud-abstrakten die evolueren naar op- en minimal-art.

Het is duidelijk dat in deze tegenstellingen mogelijkheden liggen om verwarring te stichten in een gesprek over abstrakte kunst in het algemeen. Men doet er goed aan meteen de twee groepen afzonderlijk te behandelen. Vereenvoudigd voorgesteld is er enerzijds de lyrisch-abstrakte richting met het autonome kunstwerk dat een individuele uiting is van het persoonlijk gevoelsleven en is er anderzijds de geometrisch-abstrakte richting met het geïntegreerde kunstwerk dat rationeel opgebouwd is en gericht wordt op het gemeenschappelijk beleven. Maar het is natuurlijk niet zo eenvoudig! Meer en meer wordt het voor mij duidelijk dat ‘vorm’ en ‘inhoud’ in de hedendaagse kunst vaak een afzonderlijk leven leiden. De snelle opeenvolging van richtingen werkt dit ongetwijfeld in de hand. Vroeger heb ik, onder meer omwille van het hernemen van vroegere vormen en inhouden, de

Kwartet nr. 1, olieverf op doek, door Jos De Mey (1969, foto Claerhout).

kunst van na Wereldoorlog II ‘het Secundum’ genoemd. Kunstenaars volgen in meerdere of in mindere mate de evolutie in de wereld van de plastische kunsten, maar aanvaarden niet noodzakelijk terzelfdertijd en de gewijzigde inhoud en de veranderde vorm. Soms worden zij getroffen door een inhoud in verband met de overrompelende welvaartmaatschappij maar daarom grijpen zij niet allen naar montage en kollage! Een andere maal geraken zij in de ban van een hel en hard koloriet doch gebruiken dit in de hun vertrouwde figuratieve wereld! Zo ook is het in de bonte wereld van de abstrakte kunst.

In den beginne was Kandinsky... maar hoeveel lyrisch-abstrakten na de tweede wereldoorlog waren zich bewust van zijn mystieke doelstellingen? En in ‘De Stijl’ was er Mondriaan met zijn streng religieus-filosofische achtergrond! Wat bleef er nog over van de zware gedachten in de lichte ‘Mondriaan-jurkjes’ van de op-art-modegolf enkele jaren geleden?

Om alles nog even onduidelijker te maken is het absoluut noodzakelijk, tot slot van deze gedachtengang, even te wijzen op de wisselwerking ‘Symbolisme-Jugendstil’. Sommige uiterst gestyleerde bloemen neigen overduidelijk naar het abstrakte. Op de verfijnde kunstambachtuitingen van de ‘Stijl 1900’ zijn vele

[p. 113]

dergelijke ‘abstrakte versieringen’ merkbaar.

Samenvattend kunnen wij vaststellen dat zowel in de lyrischals in de koud-abstrakte richting een traditie van integratie als van niet-integratie aanwezig is en dat men zich eens te meer moet hoeden voor al te eenvoudig veralgemenen.

Voor- en tegenstanders zijn het eens over het bestaan van de abstrakte kunst. Een belangrijke vraag is echter: ‘Waarom schildert men abstrakt?’ Hier ook wil ik even bondig aantonen dat een enkelvoudig antwoord te enenkelvoudig is voor het veelzijdig gebeuren. De opvattingen van Wilhelm Worringer in zijn ‘Abstraktion und Einfühlung’, alhoewel meer dan een halve eeuw oud, blijven uiterst belangrijk. De mens schildert abstrakt om zich te verdedigen en te bevestigen tegenover de ingewikkelde figuratieve wereld die hem omringt. Maar er is natuurlijk nog meer. Geen enkele van de voorgaande eeuwen was een en al rozengeur en maneschijn en toch is het zonneklaar dat men figuratief schilderde! Het verliezen van een duidelijke opdracht in de maatschappij door de ekspansie van de fotografie en de film is overbekend maar was, is en blijft een niet te onderschatten werkelijkheid. Voor de generatie na de tweede wereldoorlog was het ontbreken van een algemeen aanvaarde en bezielende figuratieve boodschap zeker mede oorzaak tot het vlugger aanvaarden van de abstrakte richting. De kunstenaars van deze periode vonden de bestaande maatschappij te goed om ze negatief af te beelden (dit in vergelijking met de oorlog) maar niet goed genoeg om ze te verheerlijken (dit in vergelijking met de gekoesterde idealen). Naast deze

Claustra-ruïne, olieverf op doek, door Jos De Mey (1972, foto Claerhout).

reeks bedenkingen uit het negatieve zijn er echter ook positieve verklaringen mogelijk. Aldus is er het streven van de schilderkunst om naar analogie van de muziek een eigen kleurentaal te ontwikkelen. Zo is er het zoeken om, zoals in de architektuur, een eigen vormenwereld op te bouwen.

Enkele recente tentoonstellingen hebben de aandacht gevestigd op de abstrakt-schilderende Jos. De Mey (Rich. Foncke Gallery, Gent, 1971 - Galerij Molenhuis, Bachte-Maria-Leerne, 1972 - Korrekelder, Brugge, 1972 - Museum Mevr. J. Dhondt-Dhaenens, Deurle, 1973).

Hoe en waar situeert zich het werk van deze kunstenaar in de voorgaande algemene beschouwingen?

Geboren te St.-Denijs-Westrem in 1928 behoort hij tot de grote golf van het abstrakte na de tweede wereldoorlog. In tegenstelling met de andere schilders van zijn generatie is hij niet gegroeid uit de figuratieve beeldende kunst. Bij hem treffen we niet de evolutie aan van figuratief, over ver doorgedreven abstraheren van het ons omringende beeld, naar volledig abstrakt. Door zijn opleiding als binnenhuisarchitekt komt hij veel meer uit de wereld van de architektuur. Hij zal trouwens eerst als binnenhuisarchitekt en meubelontwerper faam verwerven. Door het architektenatelier van Robert Rubbens (†) waar hij werkzaam was komt hij reeds vrij vroeg in kontakt met de vooroorlogse avantgarde architektuur o.a. van Gaston Eysselinck (†).

Na de oorlog zal Jos. De Mey in

[p. 114]

ons land tot de eersten behoren die de werken van ‘De Stijl’ en ‘Bauhaus’ zal bestuderen en propageren Zijn eerste ontwerpen behoren tot die geest van integratie die enkelen hier opnieuw bezielde. Kenmerkend zijn in 1954 de eerste tuinmuurschildering voor de eigen woning te Gent, in 1955-1957 het konkreet schilderwerk voor de tentoonstellingen van de avantgarde-ateliers Van den Berghe-Pauvers te Gent en Linea Luxus te Kortrijk. De klemtoon valt hier volledig op de dialoog tussen de beschilderde muur en de omgeving. Belangrijk ook is het bergmeubel ontworpen voor Linea Luxus. De schuifdeur is een konkreet ontwerp uitgevoerd in verschillende houtsoorten. Helaas waren de tijden niet rijp (zoals men dat met bittere volle mond pleegt te zeggen). Deze belangrijke totaaluitvoeringen kregen niet de aandacht waarop zij recht hadden.

Intussen werd Jos. De Mey benoemd tot leraar binnenhuisarchitektuur en kleurenharmonie aan de Kon. Akademie voor Schone Kunsten te Gent. De ideeën die niet onmiddellijk aanvaard werden konden hier verder uitgewerkt worden. Naast de vorming door de architektuur worden enkele belangrijke gebieden toegevoegd waarvan de bevruchtende gunstige invloed nu merkbaar is. Er zijn de opeenvolgende reeks uitgebreide studies over de mogelijkheden van de Modulor van Le Corbusier, over de ombouw van vlak tot ruimte, over de symmetrie in het vierkant, over de symmetrische beweging in het vlak, over de ruimtelijke geometrische volumes, over de koördinerende cirkelmotieven. De studie van de kleurenharmonie wordt ondertussen steeds meer uitgediept: in 1958 is Jos. De Mey voorzitter

Symbool, olieverf op doek, door Jos De Mey (1972, foto Claerhout).

van de Belgische Vereniging voor Kleurenadviseurs - V.B.K.A., in 1960 is hij vice-president International Association for Color Consultants - I.A.C.C. en in 1970 gastleraar aan het ‘Institut für Farbenpsychologie’ Marquartstein (Dld.) en Salzburg (Oostenrijk).

Uit dit zich vormen al vormend is er een abstrakt kunstenaar gegroeid met een uitzonderlijke vorm- en kleurervaring die aan de basis ligt van het tegenwoordig scheppen. Opvallend in het werk van Jos. De Mey is de overvloed aan inspiratie, aan inventie. Terzelfdertijd bouwt hij ver-

[p. 115]

Jos De Mey (1928 - foto Claerhout).

schillende reeksen uit in diverse kleurpaletten. Al te dikwijls vergeten jonge schilders dat de geometrisch abstrakte kunst niet enkel een zaak van de rede is maar ook van het redeneren. Bij de aanvang van de abstrakte periode dacht men dat de volledige vrijheid van de kunstenaar nu een ware eksplosie van vormen zou verwekken. Hoe groot echter was de teleurstelling toen men zag hoe talrijke zogenaamde meesters jarenlang troosteloos hetzelfde vlekje herhaalden in dezelfde persoonlijke kleur. Vroeger al heb ik geschreven dat een abstrakt schilder de opleiding zou moeten hebben van een toondichter. Door de studie van de vormentaal en van de kleurenpsychologie vervalt Jos De Mey niet in de gemakkelijke herhaling.

Een heel opmerkelijke evolutie in zijn werk is het verschijnen van het autonome schilderij. Duidelijk hiervan bewust zoekt hij deze werken als dusdanig te aksentueren door ze geprononceerd te omlijsten. Het werk wordt een gesloten eenheid. Het doek is begin en einde. De geraffineerde kleurenkombinaties vormen een zelfstandige harmonie. De verzorgde geduldige schilderwijze met talrijke dunne verflagen doet het koloriet trillen zelfs bij getemperd licht. De vormenwereld met zijn trompel'oeil van vluchtende en vooruitschietende balken, houdt het oog gevangen. Er ontstaat een soms geladen atmosfeer die naar de op-art evolueert. De middelen zijn echter niet zo wit-zwart zodat het geen verbazing wordt, veroorzaakt door de verrassing, doch er ontstaat een ontroering gevoed door intens beleven en ondergaan. Met deze werken doorbreekt Jos. De Mey ergens de hopeloze toestand waarin een gedeelte van de geometrische abstraktie was verzand. Verschillende ontwerpen waren als muurschildering ontworpen maar werden op kleine afmetingen op doek geschilderd en als dusdanig tentoongesteld. Aldus ontstond een soort kunst die tussen twee mogelijkheden bleef dwalen. Aan het zinvolle van integratie wordt door Jos De Mey niet getwijfeld maar de konkrete mogelijkheden zijn helaas zo schaars zodat hier het zekere zelfstandig wordt uitgewerkt.

Alle historische verschillen in acht genomen doet Jos. De Mey mij denken aan de 16e-eeuwse Hans Vredeman de Vries met zijn veelheid aan mogelijkheden en belangstellingssferen: meubelontwerper, schrijver van traktaten over perspektief, architekt, schilder en tekenaar! De jongste tien jaar heeft men de grote betekenis van deze kunstenaar erkend. Ik hoop dat de erkenning van Jos. De Mey niet zo lang op zich laat wachten!

Jan Pieter Ballegeer