Ons Erfdeel. Jaargang 16

De serene tragiek van Jan De Smedt.

Lentedroom door Jan De Smedt.

Van 14 tot 30 september wordt te Mechelen in de Galerij Begijnhof een overzichtstentoonstelling gehouden gewijd aan het werk van de schilder en beeldhouwer Jan De Smedt, die in 1954 op negenveertigjarige leeftijd overleed, maar die een rijk oeuvre heeft nagelaten, een oeuvre dat van een grote veelzijdigheid en een ongewoon talent getuigt.

Hij werd geboren te Mechelen op 7 februari 1905. Hij was nauwelijks drie jaar oud toen zijn vader, die musikus was, op 29 februari 1908 in het Franse stadje Condom (Gers) overleed. Dit overlijden en zijn gedwongen verblijf in Engeland tijdens de Eerste Wereldoorlog hebben Jan De Smedt waarschijnlijk voor het leven getekend.

Reeds vroeg legde hij belangstelling aan de dag voor de plastische kunsten. Na gedurende vier jaar de kursussen gevolgd te hebben aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Brussel, waar hij belangrijke onderscheidingen behaalde, werkte hij enkele jaren onder de leiding van de Mechelse kunstenaar Theo Blickx, maar spoedig ontdekte Jan De Smedt zijn eigen stijl en niet zonder tegenwerking maakte hij zich los van de invloed van zijn meester, om zijn eigen weg te kunnen gaan. In 1939 trad hij in het huwelijk met Camilla van Peteghem, die eveneens aan beeldhouwkunst deed, en werd hij benoemd tot tekenleraar aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten te Mechelen.

Gedurende meer dan twintig jaar legde hij een ongewone werkkracht aan de dag en toen hij overleed liet hij driehonderdvijftig doeken, zesennegentig beeldhouwwerken en een zeshonderdtal tekeningen na. In zijn atelier aan de Battelsesteenweg te Mechelen worden door zijn vrouw en zijn zoon, met ontroerende eerbied, de nagelaten werken van de kunstenaar bewaard. Hier hangt een sfeer van stilte en wijding en het lijkt wel of hier alles, sedert zijn al te vroege dood, onaangeroerd gebleven is. Ontelbare werken staan hier opgestapeld: landschappen, figuren, interieurs, marines, bloemstukken en beeldhouwwerken. Wij kijken naar een donker zeegezicht van grootse afmetingen, waarvan Herman Teirlinck eens getuigde dat het ‘voor de eeuwigheid geschilderd werd’.

Men ontkomt niet aan de indruk dat Jan De Smedt over verrassende artistieke mogelijkheden beschikte en men kan het alleen maar betreuren dat hij ons al te vroeg ontviel.

Reeds in 1939 schreef Clement Morro, naar aanleiding van een tentoonstelling in de hoofdstad,

[p. 107]

waarop, naast landschappen en stillevens, ook een zelfportret van Jan De Smedt geëksposeerd werd. ‘oeuvre sobre, directe, qui dépouille le modèle de tout détail inutile pour n'en traduire que l'essentiel’. En enige jaren later getuigde de Vlaamse romancier Staf Weyts van hem: ‘Zowel in het schilderwerk als in het beeldhouwwerk van Jan De Smedt treft ons een gevoelszuiverheid en een technische onderlegdheid, zoals wij die bij weinig andere jongeren aantreffen’.

Sommigen hebben Jan De Smedt een animist genoemd en hij heeft inderdaad met de kunstenaars die in het begin van deze eeuw het levenslicht zagen gemeen wat René Turkry onlangs van de animisten getuigde: ‘Al die jaren hebben zij hun huik nooit naar de wind gehangen. In hun fundamentele eerlijkheid zijn ze obstinaat zichzelf gebleven’. Al heeft ook Jan De Smedt zich afgezonderd om in de eenzaamheid trouw te blijven aan zijn persoonlijke kunstopvatting, zijn vormentaal leunt dichter aan bij het impressionisme dan bij het animisme. Een van zijn meest karakteristieke portretten, het portret van een jong meisje met gouden lokken moge dit aantonen door de ekspressieve direktheid die het uitstraalt.

Misschien is Jan De Smedt in de eerste plaats beeldhouwer geweest. Hij specialiseerde zich voornamelijk in het boetseren van figuren: jonge, dromerige, ietwat weemoedige meisjes; met verwondering naar het leven opkijkende kinderen; stoere, soms ietwat getormenteerde mannen, of sierlijk opgebouwde naaktfiguren, waarin de zuivere lichamelijkheid bijna tastbaar aanwezig blijft. Zijn deze naaktfiguren haast traditioneel van opvatting en vormgeving, in zijn overige beeldhouwwerken ligt vaak iets krampachtigs, dat ons aan de beste werken van onze ekspressionisten doet denken.

Zijn beeldhouwwerk is boeiend. Het leunt aan bij de natuur en getuigt van een ontroerende waarachtigheid en intense diepte. Het is traditioneel met een lichte eigentijdse toets. Het was trouwens in het beeldboetseren dat hij, onder de leiding van H. Van Perk, E. Rombaux en V. Rousseau zijn eerste belangrijke onderscheidingen behaalde. Zijn serene kinderkopjes vormen een scherp kontrast met zijn aangrijpend zelfportret, waarin als het ware een donker voorgevoel aanwezig is.

Maar juist dit donker voorgevoel wijst op de dramatische visie die wij ook in de doeken van Jan De Smedt terugvinden, vooral in zijn landschappen en marines met weidse luchten, geschilderd in donkere kleurtonen, die aan Rembrandt herinneren. Maar

Laatste zelfportret (1954) door Jan De Smedt.

naast deze doeken, die op een innerlijke onrust wijzen, schilderde hij ook flonkerende bloemstukken, intieme, poëtische tafereeltjes in rustieke interieurs en karaktervolle, aangrijpende portretten. Ik denk aan de portretten van zijn moeder, zijn vrouw en zijn zoon, waarin een ontroerende sereniteit tot uitdrukking komt. En ik denk ook aan het mooie doek waarop een jonge vrouw in een kader van antieke voorwerpen, bij het haardvuur van de rust en de stilte geniet. Het getuigt van een zuivere sfeerschepping, een grote technische bedrevenheid en een persoonlijk kleurgevoel.

Jan De Smedt was een onrustige natuur. Hij reageerde die onrust af in schilderen en boetseren, of hij ging op reis om nieuwe indrukken op te doen. Herhaaldelijk verbleef hij in Parijs, Middelburg, Amsterdam, Vlissingen, Zwitserland en Denemarken. Hij was maar pas teruggekeerd van een reis naar Bad Neuenahr en Linz toen hij op 17 september 1954 overleed.

Wie het werk van Jan De Smedt in zijn geheel overschouwt, wordt telkens weer getroffen door de dualiteit, die hem tot het scheppen van zijn beelden en doeken dwong: enerzijds de dramatische levensvisie en anderdeels het verlangen naar rust en ingetogenheid. Deze dualiteit kwam het sterkst tot uitdrukking in zijn kleurpatroon. Soms nam hij zijn toevlucht tot heldere en vlammende tinten, maar in andere doeken zocht hij naar donkerder kleuren, die harmonisch in elkaar vloeien, maar zijn innerlijke onrust weerspiegelen.

Zonder twijfel bewoog zijn leven zich tussen deze twee polen en aan de geladenheid die daaruit ontstond danken wij enkele zeldzame kunstwerken.

[p. 108]

Guy Delmarcel heeft Jan De Smedt een onbekend Mechels animist genoemd. Maar helemaal onbekend is hij niet gebleven, want dank zij zijn vrouw en zijn zoon kwam zijn oeuvre nog vaak in de belangstelling. Tot driemaal toe werd werk van hem geëksposeerd te Mechelen, terwijl schilderijen en tekeningen aangekocht werden door het Rijk en door het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel. Maar tot een overzichtstentoonstelling kwam het niet. Dat dit thans gebeurt bijna twintig jaar na zijn dood, is de schoonste hulde die men hem kon brengen.

Pieter G. Buckinx