Ons Erfdeel. Jaargang 16

De dichter Walter Haesaert

Net als de vorige bundels Droevig feest, Koudbloedig is Walter Haesaerts Over warme en koelere gronden, die in het najaar 1972 verscheen, een uitgave van Orion-Desclée de Brouwer. Haesaerts poëzie kan integraal omschreven worden als sterk verhullende parlando-poëzie, eksistentieel betrokken gevoelspoëzie, subjektieve, plastische poëzie. Vanaf de eerste bundel, de in eigen beheer verschenen Kleine Prins, waren dit kenmerkende distinktieven. Dat betekent echter niet dat er geen evolutie aan te wijzen zou zijn in Haesaerts werk. Deze voltrok zich hoofdzakelijk in het levensbeschouwelijke vlak.

Kleine Prins handelde vooral over de ontluisterende tijd, waartegen de dichter zich moest wa-

[p. 98]

penen met ‘momenten’, geluksmomenten die hij verdichtte. De titel, met zijn reminiscentie aan Saint-Exupéry, verwees naar de kindertijd. Hoofdgevoel was - en blijft ook in later werk - de melancholie, het elegische levensgevoel. Dat brengt zijn poëzie trouwens in de gevoelswereld van talloze in het Nederlands maar ook in andere talen schrijvende dichters. In ons taalgebied zijn Paul Snoek (ten dele), Hans Lodeizen en Anton van Wilderode misschien wel het meest met Haesaert verwant. Maar ook een dichter als Hans Andreus, die later meer cerebraal is geworden, kan hieraan worden toegevoegd.

In de titels van Haesaerts bundels komt duidelijk een tegenstelling naar voren tussen leven en dood. De sleutelwoorden van de dichter bewijzen het. Leven is feest, zomer, bloed, vuur, vreugde, warmte. Dood is droevig, sneeuw, ijs, verdriet, koud, koel. Deze tegenstelling, d.m.v. sleutelwoorden in de gedichten opgeroepen, maar vaak ook d.m.v. beelden die in een van beide sferen thuishoren, wijst op spanningen tussen leven en dood, op een dualistische levenshouding en levensvisie. Aanvankelijk is die bijzonder scherp: het feest van het leven wordt droevig door de slagschaduw van de dood maar is een feest. De struktuur van de bundel Droevig feest wees er op dat de dood beklemtoond werd: de in de bundel konsekwent volgehouden vijfstroferige gedichten eindigden op de uit de band springende antiklimaks (en dit zowel naar bouw als naar verwoording, die ineens naakter was) van het slotgedicht ‘Dood’. De titel van de volgende bundel Koudbloedig wees op een poging van de dichter om de tegenstellingen samen te smelten tot één levensaanvoelen: koud en bloedig d.i. dood en leven. Overigens is koudbloedigheid een eigenschap van reptielen en amfibieën. Het is in feite een (schijnbaar) kenmerk van Haesaerts poëzie: ze doet koel aan, schijnbaar kil, met een zo gering mogelijke direkte gevoelsontlading. Deze poëzie is ijs dat zoals men weet brandwonden verwekt en dus ook vuur is. Dit vuur - een zeer grote gevoeligheid, herfstig en melancholisch - wordt zorgvuldig verhuld, ingekapseld d.m.v. visuele beeldspraak. Bovendien meen ik nauwelijks aan hineininterpretierung te doen wanneer ik in de titel Koudbloedig een kijk op de mensen, ook op het ik, meen te onderkennen: hun gescharrel, hun kleinzieligheid mondt bij de dichter soms uit in akute misantropie. Mij lijkt het toch niet toevallig dat Haesaerts bundel Over warme en koelere gronden besluit met:

Ach ja, er zijn de lieve dieren,
nergens bijten ze je mond in bloed.
Ook leven nog de mensen, waarvan
ik denk dat ze niet echt
en er niet eens meer nodig zijn.

In deze jongste bundel gaat Haesaert nog een stuk verder in zijn poging om de tegendelen te verzoenen. ‘Warm’ en ‘koeler’ zijn nu geen tegenstellingen meer, maar gradaties van warmte. En wanneer we aannemen dat ‘warmte’ een sleutelwoord is voor leven, net als ‘grond’ en ‘aarde’, dan kunnen we hieruit deze inhoudelijke evolutie afleiden: de dichter evolueert in eksistentiële zin blijkbaar naar levensaanvaarding en relativeert de dood, juister misschien, is bij nachte het leven te stellen boven de dood. Hij evolueert naar een levensvisie waarin de dualiteit afneemt en de tegendelen met elkaar worden verzoend. Doorlopend blijkt uit de jongste verzenbundel dat dit de eigenlijke inhoud is van Haesaerts poëzie. Tevens is er een naar de vorm toegenomen versoepeling waar te nemen, wat beslist toe te juichen is, want het streng gekonstrueerde van Droevig feest onderdrukte in niet geringe mate de spontaneïteit, die in Haesaerts gedicht uiteraard al niet sterk is. Het verhullende karakter van zijn poëzie is echter gebleven, zelfs nog toegenomen. Evenwel is, juist door een versoepeling van de versvorm, de tegenstelling tussen de sterk emotionele inhoud en de geserreerde koele vorm (die duidde op een dualistische, zelfs antitetische levenshouding en die het scherpst was in Droevig feest) grotendeels weggewerkt. Op dit vlak én op het inhoudelijke vlak van de meer positieve levenshouding ligt m.i. in hoofdzaak de evolutie t.a.v. vorige bundels. Men zou natuurlijk kunnen onderzoeken in welke mate die evolutie ook te merken is in de beeldspraak, vnl. uit de dierenwereld. Ik volsta hier met erop te wijzen dat de beelden uit de dierenwereld talrijk blijven, maar alle betrokken worden op het leven. Dat zal trouwens duidelijk worden in de geciteerde gedichten. Zo bv. in het doodsgedicht ‘Dan op je lichaam’, een van de mooiste en tevens eenvoudigste uit de bundel. Het gedicht is opgedragen aan de eind vorig jaar bij aan auto-ongeluk omgekokomen jonge dichter Jan de Roek. In dit gedicht komt, naast de gewone beeldspraak die ambivalent blijft maar toch in hoofdzaak verwijst naar het leven, vooral Haesaerts poging tot uiting om het leven te beklemtonen, tegen de dood in. Het slotvers van dit gedicht luidt: ‘er is weer niets verloren’ (allusie

[p. 99]

overigens op de slotregel van een gedicht van Jan de Roek). Wat wel schokkend aankomt in een soort ‘in memoriam’. Voor Haesaert is dit een middel om de dood van zijn dreiging te ontdoen, zodat die hem niet langer afschrikt.

Ik hoor je stappen als het rustig
schuiven van de poten van een schildpad
aan de eerste trede van een eindeloos terras.
Je bent er niet, het zijn je woorden.
Aarzelend worden zij stem, geluid, bezoek.
Je zegt: tot zaterdag. De donkere uilen
weten echter dat je liegt met al je ogen,
want zaterdag is voor de mensen rust
en evenwicht, zonder de hinderlijke
vlinders op hun jammerende lippen.
Voor jou is het rendez-vous, de lift-
deur van dit ogenblik schuurt één keer open.
Dan op je lichaam gaan de paarden
en de ruiters, de grote en de kleine kikkers
liggen. De wolken krijgen honger.
Ik ga naar huis en weet het wel:
er is weer niets verloren.

Naast de verhullende verwoording: ‘Ik dacht de woorden zijn het nachthemd van mijn tong’ (18) en de poging, gedicht na gedicht, om de tegenpolen bij elkaar te brengen: ‘Vuur is aan de oorsprong ijs dat echter één nacht vloeibaar wordt’ (12) en ‘Ach lieve god, het dwaas insekt / dat aarde heet en aan uw vingers gonst / en tussen beide polen poogt te evenaren / goedheid, angst en het weerbarstig strelen,...’ (13) waarin tevens het prachtig beeld opvalt, één van de vele want Haesaert is een bijzonder beeldend dichter, naast die beide opvallende kenmerken is er de poging van de dichter om zijn subjektieve gevoelswereld van melancholische vergeefsheid, ervaring van het voorbijgaan van de tijd, illuzieloze moed en hoop-desondanks en tegenbeter-weten-in te verruimen door een vergroten van het ik. Het spreekt wel vanzelf dat deze poging aansluit bij zijn opzet om de tegendelen met elkaar te verzoenen. ‘Zo sprak de zon, of de geliefde’ is de titel van het aanvangsgedicht; een ander gedicht draagt als titel ‘Ik aarde of geboeide’; in een derde gedicht is ik het water. Meteen is én in het zon-gedicht én in het aardegedicht een tegenstelling aanwezig: zon-aarde en geliefde-gevangene. De hele bundel door, verwijzen motiefwoorden naar deze tegenstelling. Haesaerts poëzie is er een van motiefwoorden, eigenlijk verbeelde dingen uit de werkelijkheid, vaak uit de natuur, die dan een idee of een gevoel visualiseren, niet verduidelijken, veeleer omschrijven, inkapselen. De belijdenis - want Haesaert schrijft tenslotte belijdenisgedichten - komt op deze wijze slechts onrechtstreeks tot uiting. Men kan dan ook deze poëzie schroomvallig noemen en het is een feit dat de koelte slechts schijn is. In het aanvangsgedicht nu van Koudbloedig werd een a.h.w. surrealistisch gevecht geleverd tussen ‘de dove netel’ (de dood) en de ‘zon’ (het leven). De zon verloor het pleit: ‘na een kort geding / wordt ze in het oosten opgeknoopt’ luidt het slotvers van het gedicht ‘Visueel’. Dit vers is natuurlijk misleidend dubbel: de zon wordt opgeknoopt, maar dit gebeurt in het oosten. In dit verband is het interessant te signaleren dat Haesaerts tijdbeleven cyklisch is: het motiefwoord ‘kring’ komt in Koudbloedig vaker voor. Tevens is het interessant te vermelden dat zijn beeldspraak heel vaak - maar in de jongste bundel in mindere mate - surrealistisch, zelfs absurdistisch aandoet. Dat heeft natuurlijk te maken met zijn levensgevoel. Wanneer we nu het aanvangsgedicht van Over warme en koelere gronden, nl. ‘Zo sprak de zon, of de geliefde’ met het openingsgedicht van Koudbloedig, nl. ‘Visueel’ vergelijken, zien we o.a. dat beide handelen over de zon, maar in het aanvangsgedicht van de jongste bundel heerst de zon letterlijk over de aarde. Met toegenomen zelfvertrouwen ervaart ik = de zon = de dichter de aarde als ‘een klimplant zonder achterdocht’.

De zon is ‘de razernij’, is evenwel ook ‘een onweer dat slechts bliksem kent’. De levenskracht van de dichter is toegenomen: zijn geloof in de aarde, in het leven, zijn geloof zonder meer haalt het op de zekerheid van de dood. Het spreekt overigens vanzelf dat men niet enkel een kosmische, persoonsvergrotende, betekenis hoeft te zoeken in dit gedicht. Hier wordt ook een liefdesrelatie van man-vrouw behandeld.

In dit versteende bed dacht ik aan u,
mijn koel bewaarde, groene aarde.
Ondanks de wind die uit mijn vlammen
trad, ondanks de zekerheid
dat ik mezelf verschroei,
ervaar ik u als dorst en water,
als klimplant zonder achterdocht.
Niet dat ik aardig ben, verwijzend
naar de lijnen, de gedroomde,
in uw hand, ben ik de razernij,

[p. 100]

 

een onweer dat slechts bliksem kent:

 

Maar ik kon niet vermoeden

 

dat de eenzaamheid uw lichaam aaide,

 

dat evenaar en keerkring als verlichte

 

slangen rond uw middel dwalen,

 

en langzaam uiterst langzaam

 

met het gif de dood herhalen.

 

Soms, in een droevig ogenblik, verduister

 

ik mijn brand, gooi ik naar u

 

met regenvlagen, neem me niet kwalijk.

 

Ik kom u halen, aarde

 

op mijn allermooiste schop.

 

Maar wacht tot morgen,

 

mijn laatste zintuig staat nu stil.

Toegenomen zekerheid komt tot uiting in de persoonsvergrotende beeldspraak, de elementaire machtsontplooiing van de taal en de visie, die ook bij Paul Snoek, maar heel wat minder problematisch want daar meteen bewust als een ‘luchtkasteel’ gekultiveerd, aan de orde is gekomen. De vergankelijkheid blijft uiteraard de zonne-dichter Haesaert kwellen, vandaar de aarzelingen, de onzekerheid. De droom en slaap zijn dan ook redmiddelen tegen de voorbijgang van de tijd, die overigens bij ieder ontwaken weer wordt opgenomen in een onaflaatbare cirkelgang. Droom en slaap zijn in feite een roesbeleving, middelen om de stilstand, de rust, het evenwicht te stabiliseren, vandaar in het geciteerde gedicht, de vraag naar uitstel: ‘wacht tot morgen’. Haesaerts gedicht ontstaat dan ook in een soort roes, een droomtoestand. Dit is de inhoud van ‘Anderen weten’, het tweede gedicht van de bundel, uiteraard opzettelijk dààr geplaatst omdat het iets verduidelijkt van de relatie van de dichter tot zijn eigen gedicht en ook tot de woorden, die door ‘de droom’ worden veroverd ‘zonder tegenstand’. Het is dan ook aannemelijk dat het in deze droomsfeer ontstane gedicht verdroomd, ingekapseld, omfloerst wordt uitgedrukt.

Anderen weten de wanden van mijn stem:
niets is zo vloeibaar als de vloeistof
na de zondvloed van je adem.
Ik open traag de morgen, vang de middag
en in het trillend lichaam van
vanavond overleeft het licht; de nacht
is schuw, bedwingt zich in een gracht
en nagelt angst aan hoge muren.
Verslaafd ontstaat de droom, verovert
zonder tegenstand de woorden,
ook van dit naar roze honìg
ruikende gedicht. Ik ben een warme
evenaar, waarop de zachte pels van dieren
neerhangt, rustig als een litanie
over de hoofden.

Rustig, litanie, zachte pels, evenaar d.i. het midden tussen beide polen d.i. ook evenwicht, samenvoeging van tegenstellingen: de dichter suggereert hier een gemoedstoestand die in deze bundel alsmaar nadrukkelijker wordt. Hij geeft ook in deze motief- of sleutelwoorden weer hoe zijn gedicht zich aan de lezer voordoet: een rustige stroom van taal, zonder veel stemverheffingen voortgaand op een spreekritme. De charme van Haesaerts gedicht ligt trouwens allereerst in de prachtige beeldspraak en de vaak verrassende associaties. Over warme en koelere gronden is opnieuw een belangrijke bundel met een aantal aangrijpende gedichten. Geduldige, indringende poëzielezers zullen ervan genieten!

Willy Spillebeen