Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 96]

Eddy van Vliet: De Vierschaar (Gedichten 1962-1972).

Eddy van Vliet.
(Foto Pierre Appel.)

Deze verzameling van gedichten is een van de interessantste die ik in handen heb gekregen, want het is niet alleen een bundeling van de vier bundels van Eddy van Vliet, het is meteen ook een selektie. Inderdaad, de vier bundels zijn niet integraal opgenomen, en met reden: alleen het werkelijk revelatieve is overgenomen. Dàt noem ik dan ook ‘goede’ verzameling.

Eddy van Vliet werd in 1942 geboren te Antwerpen en behoort grosso modo tot de dichters van een vernieuwende generatie, een generatie die zeker niet als groep optrad en meer als verbonden door eenzelfde tijdsgeest moet worden gezien. Het was een generatie van veel tijdschriften, op gestencilde bladen en met een korte levensduur. Een generatie van individualistische dichters wier topica vooral de maatschappij en haar relatie tot het individu werden.

Uit de eerste bundel, Het lied van ik (1964), zijn slechts vijf gedichten opgenomen, maar ze zijn typerend voor Van Vliets eerste periode. De atmosfeer is overwegend pikturaal, plastisch en impressionistisch. Het is een poëzie van het ego, dus romantisch kwa grondtoon en sterk verbonden met de Oosterse beeldentaal en soberheid:

oeskoesai oeskoesai
lachten haar bloemogen me tegen
oeskoesai zei ik zacht
zonder te weten dat ik wenen moest
in het rode licht
van haar lotusmond
oeskoesai zei ik zacht
zonder te weten dat ik breken moest
het porseleinen beeldje
in haar maagdenkleed

Romantisch is ook af en toe het beeld, maar Van Vliet is toch niet meer zo sterk verbonden met de vorige dichtersgeneratie, de generatie van het ingewikkelde, komplekse beeld. Zijn taal is eenvoudig, ritmisch, ook wanneer het ‘ik’ absoluut centraal komt te staan in een eeuwige romantische inhoud, nl. de eenzaamheid:

de rivier vloeit naar de zee
het kind woelt in de schoot
zwaluwen weten waarheen
ik zoek een steen
om tegen te praten

In deze eerste bundel is Van Vliet nog de eenzame dichter, de enkeling. In zijn tweede bundel, Duel (1967), is daarin een enorme verandering gekomen. Niet alleen is de dichter uit het ‘ik’ getreden en richt hij zich thans meer tot zijn omgeving, maar hij engageert zich. De poëzie is in een cyklisch stadium getreden en de bundel evolueert van een noodlotsgebondenheid naar een definitieve bevrijding. Aanvankelijk is de dichter pessimist:

een wapen kiezen
valt moeilijk
wanneer men sneuvelen wil

en er bekruipt hem een schrikbeeld, dat hij nooit zijn duel zal winnen:

ik ben aan de oude tekens geketend
...
mijn geweer zal niet
tot een anjelier groeien

maar hij strijdt, nu eens winnend, dan weer verliezend, tot hij zichzelf een ‘rebel’ noemt, en hij de strijd als nutteloos ervaart:

pleidooi voor een rebel
zou ik ieder vers willen noemen
...
ik besef het einde
van mijn nutteloze schrijfvingers

Plots schakelt het duel over naar de romantisch-ongelukkige dichter-minnaar, die de geliefde heeft verloren, zij het dan ook maar tijdelijk, want kort daarop vindt hij haar terug. En nogmaals verplaatst het duel zich: ditmaal naar het woordgebied. Zoals elke dichter is Van Vliet ook door de twijfel-aan-het-woord gemoeten, is hij zijn dichterlijk wapen als voldoende krachtig gaan beleven, bijna als een ziekte:

mijn mond door woordschurft omklemd,
stuur ik brandbrieven
naar mijn verlamde tong
maar gelukkig,
toen we allen de duisternis verwachtten
kwam het licht
...
wij reden
verlost van de oude totem

De dichter heeft het duel gewonnen, hij is tevreden, heeft bloemen gekocht, doodt iedere twijfel. Eddy van Vliet is na twee bundels op een keerpunt gekomen. Hij heeft nu zijn richting gevonden, met zichzelf is hij tot klaarheid gekomen, hij is rijp voor de wereld.

In Columbus tevergeefs (1969) ziet hij zich als een heimatloze.

[p. 97]

Hij is niet langer een individu, maar een deel van de maatschappij. En voor haar wil hij thans de strijd opnieuw aanbinden:

de valk is opgestegen
uit mijn moerasland
niet langer meer
de lust tot doden uit de ogen geweerd

maar spoedig klinkt het:

de pen
wordt de duimschroeven aangezet

Het woord is opnieuw onmachtig als wapen, de dichter zelf een machteloze, en zo ook de vrouw die hem vergezelt. Zij is thans een onvruchtbare:

zij baart slechts bloed
maand na maand
haar matematisch ontgaan

En onbewust begint het wapen van de taal effektief te worden, treft het doel. De dichter verlaat zijn strijdersuitrusting en wordt openbare aanklager. Voortaan stelt hij aan de kaak en laat hij de eksekutie aan ons over. Zijn beschuldigingen treffen de oorlog, de geldverkwisting voor nukleaire doeleinden, de massamoorden in Viëtnam, de milieuvervuiling. De taal wordt realistischer en nuchterder:

het landschap staat op een kier
zwaveldioxyde
brandt de bladvezels witter dan boudoirs vol gif.

Met diezelfde nuchterheid evolueert de bundel Van bittere tranen kollebloemen e.a. blozende droefheden (1971) over drie cykli. In het eerste deel, ‘van bittere tranen’ is het opnieuw de dichter die centraal staat: de dichter in de moderne maatschappij, de dichter op zoek naar kreativiteit in een dorre omgeving, vol techniek, wetenschap, ekonomie. Als syntese kan het gedicht ‘tien tot schizofrenie leidende vragen’ gelden. In het tweede deel, ‘kollebloemen’, komen de romantische tema's van leven en dood tussen hun ekstremen (geboorte en aftakeling) aan bod, maar dan op een cynische manier behandeld:

zo er iets mis mocht lopen
- maar dit zal wel niet -
krijgt u het voorschot op de wieg terug
de drukkosten van
‘wij melden met vreugde’
blijven echter verschuldigd

De laatste afdeling ‘e.a. blozende droefheden’ is een vermenging van gedicht en aforisme. Hier moet opnieuw de maatschappij het ontgelden, en zij wordt nog direkter als vroeger aangeklaagd voor de milieuvervuiling en -vernieling:

welke wolk heeft de laatste sperwer gedood?

of:

geruislozer dan de kleuren van klee
wachten de musea
tot zij gesloopt worden.
naar men hoopt
is er plaats voor wel
tweeduizend nieuwe parkeerplaatsen.

Uiteindelijk blijkt Van Vliets poezie maksimaal gerelativeerd te worden. Hij werkt zijn ideeën niet meer uit, maar noteert ze kortweg en verbindt ze. Zo bereikt hij een aforistische stijl. Of het nog poëzie is, is een andere vraag! Wat mij betreft zijn het allemaal ideeën die aanleiding tot poëzie kunnen worden, want het zijn flitsen, gekondenseerde gedachten, ‘vaststellingen’ zoals hij ze zelf noemt:

er is ook vlees zonder hormonen
beweren de kannibalen
Maatschappijkritiek? Jawel, en
hoe! Poëzie? Misschien!

Dat Eddy van Vliet een dichter is, kan niemand ontkennen. Daarvan getuigen zijn eerste drie bundels. Zijn laatste bundel is daar niet zo'n overtuigend bewijs van. De keuze van teksten voor De vierschaar is goed, toont op een schitterende manier de evolutie van Van Vliet. Maar ik vind het wel jammer, dat de ‘blozende droefheden’ zijn dichterlijk talent enigszins overschaduwen.

Bert Leyns

Eddy van Vliet: De Vierschaar (Gedichten 1962-1972). Grote Marnixpocket, nr. 82, 185 BF. Uitg. Paris-Manteau, Brussel.