Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 93]

De taal der liefde. Lieve Jongens.

‘Nader tot U is wel een beetje een mooi boek. Er moesten meer van die boeken geschreven worden, dan was er ook vast nooit geen oorlog meer.’ Dit is natuurlijk een citaat van Gerard Kornelis van het Reve, de rooms-katolieke ‘markies’, homofiel, alkoholist en vaak de grootste nationale schrijver van Nederland genoemd. De in 1923 te Amsterdam geboren auteur bereikte een nieuw hoogtepunt in De Taal der Liefde (1972), een profetisch medicijn voor de mensheid. Genoemd citaat komt uit de middenmoot van dit boek. De Taal der Liefde bestaat namelijk uit vijf hoofdstukken, in het midden onderbroken door de Brieven aan een Kunstbroeder. Deze brieven zijn zo ongeveer de roman van de roman: de ontstaansgeschiedenis van het eigenlijke boek wordt erin verteld aan Van het Reves kunstbroeder Simon Carmiggelt en diens vrouw Tiny. Van het Reve korrespondeert als een bezetene. Hij schrijft iedere dag gemiddeld wel één brief van uitvoerige lengte. Alleen al aan Carmiggelt schrijft hij zowat om de drie dagen een lange brief, waarin het revisme duidelijk gestalte krijgt. De brieven kwamen tot stand te V. in Nederland en te Les Chauvins in Frankrijk en zijn gedateerd van 1 mei 1971 tot Allerzielen 1971. Na 19 augustus worden de brieven minder frekwent maar langer. Niet toevallig is, in zijn laatste Allerzielenbrief, het boek De Taal der Liefde af. Het hoge schrijftempo van zijn brieven wordt niet volgehouden tijdens de schrijfakt van de roman. Deze laatste komt uiterst moeizaam tot stand. Op 6 september is hij aan de 32e kladbladzijde en op 21 september aan de 49e. lets meer dan één bladzijde per dag, waar hij dan inderdaad heel de dag aan werkt. De brieven vormen in dit boek duidelijk een inzichtelijk moment, een uitlaatklep voor de te hoge schrijfspanningen en een penneoefening voor de zo langzaam op gang komende schrijfakt. In de brief van 17 augustus krijgen we hiervan een tekenend voorbeeld waar de auteur ervoor terugdeinst de naam van de Maagd te gebruiken bij een homofiel ritueel. Meestal worden de brieven ondertekend door Gerard uit naam van ‘ons vieren’, waarmee hij zichzelf en de Jongens bedoelt. Dit cijfer vier heeft voor de auteur een religieuze betekenis. Het liefst heeft hij dat Simon voor hem vier kaarsen ontsteekt, want God is wel officieel Drie, ‘maar in werkelijkheid, zij het in een diep, onuitsprekelijk geheim, Vier’. Ook de Marialogie is een onderdeel van het revisme. Het briefpakket eindigt dankbaar met een ‘Wees gegroet, Maria’.

Op de taak die Van het Reve zich in De Taal der Liefde stelt, wordt reeds gezinspeeld in bovenstaand citaat. Hij zegt het nog anders: ‘Wat ik mezelf opleg te schrijven, moet zo ongeveer het mensdom verlossen’. Een profetische, bijbelse taal hanterend, is hij de grote Liefdeverwekker, de ziener, de Uitverkorene om de Waarheid te zien achter de dingen, en daarvan te getuigen. ‘Overal kon ik de Liefde wekken, die niet uit mijzelve was, maar uit een Genade’. In deze waanzinnige tijd is het hem gegeven lichtbaken te zijn, en richtsnoer. Als geen ander kan G.K. van het Reve kankeren tegen de tijd die we nu beleven. Het komt uiteindelijk hierop neer, dat we het tijdperk van het Pisces (Vissen), dat met de Vis zelve, Kristus, begint, uittreden en dat van Aquarius binnentreden. Het wezenskenmerk van Aquarius is: het zich toeëigenen. De moderne mens jaagt alleen na wat tastbaar, eetbaar en meetbaar is. We leven in een tijd waarin men niet beoordeeld wordt naar wat men is, maar naar wat men bezit. Het is alles konsumptie en zwarte armoede van de geest. Van het Reve wil een nieuwe ‘binnenhuisarchitektuur van de kosmos’ scheppen. Deze kan slechts stoelen op drie remedies tegen de tijd: Kunst, God en Liefde (het eerste is de profetie van de laatste twee), en vooral het geheime weten dat het met de dood niet gedaan is. De kombinatie van deze elementen is het revisme. Het is de universele terapie voor het gebrek aan liefde, de angst voor de dood, het verpulveren van de wereld. ‘Ik bescherm mijzelf, met wisselend succes, door de riten van revisme, misoffer en marialogie’. Eén der rituelen die in de roman zelf bij uitstek opgevoerd wordt, is typisch revistisch: het offeren van de begeerde jongen aan de aanbeden derde. Onder de bescherming van het schrijn, waarin de Moeder Gods aanwezig is, wordt het revistische liefdesoffer gebracht. De uitverkorene is Woelrat, die de geofferde knapen mag folteren en bezitten. Voor de ik-persoon wordt in deze gezegende momenten de dood opgeheven. Hij beleeft de mystieke ervaring zelf. Het revisme blijft echter vaak verbaal en komt dan alleen tot uiting in (zeemans) verhalen, die de 48-jarige ik-persoon vertelt aan Woelrat. De (vertel)kunst biedt een houvast waar de liefdeloze realiteit te kort schiet.

G.K. van het Reve hanteert een archaïserende en aristokratische taal, met plechtig opgebouwde

[p. 94]

perioden, religieuze hoofdlettersymboliek, degelijk-ouderwetse uitdrukkingen en hooggestemde epiteta voor de mannelijke genitaliën. In zijn visie, die niet vrij is van auto-mytologisering, heeft zijn goddelijke uitverkiezing te maken met zijn bedevaart naar Kevelaer, het ontsteken van kaarsen voor het Mariabeeld en vooral zijn naamkeuze bij de plechtige intrede in de rooms-katolieke Kerk. Hij aarzelde tussen drie namen. Hij koos als derde voornaam uiteindelijk Franciscus, die een ommekeer in de Kerk teweegbracht door aan te nemen dat God in al het geschapene aanwezig is. Misschien had hij ook Johannes kunnen kiezen, de jongste en mooiste der apostelen, of beter nog Maria. Zij slorpt al het leed van de wereld op, zij helpt hem schrijven en beminnen, zij bracht hem van het alkoholisme af. God is Liefde. Kunst is Liefde. Kunst is God.

Begin 1973 publiceerde Gerard Kornelis van het Reve (nu Gerard Reve genaamd) een nieuw boek, Lieve Jongens, dat beschouwd kan worden als een vervolg op zijn meesterwerk De Taal der Liefde. Deze nieuwe publikatie betekent echter de inkrimping van de revistische universele problematiek tot een smalle terapeutische basis. Deze Gerard Reve tracht alleen maar in ademloze, bladzijdenlange evenwichtsoefeningen de leegte van het Niets te bezweren en op te vullen met woorden. Dit is een met al zijn hebben en houden zich inzetten om niet ten onder te gaan aan liefdeloosheid en wanhoop. Van de profeet G.K. van het Reve, de grote Liefdeverwekker, die zijn lezers het universele medicijn van Kunst, God en Liefde kon toedienen, blijft maar weinig meer over. Het einde van Lieve Jongens is hiervoor betekenisvol. Kijkend naar Freddie tracht de ik-persoon zijn verlangen in te tomen, ‘want de onverzadigbaarheid en de ademloosheid en de hunkering, en vooral het mateloze en redeloze verlangen, ooit zelve bemind te worden, lagen steeds weder op de loer’. De aangrijpende onmacht

Gerard-Kornelis (van het) Reve (foto Vincent Mentzel, Rotterdam).

van een eenzaam oud man, wordt nog sterker als men bedenkt dat Freddie niet in levende lijve aanwezig is, maar slechts een personage is in een verhaal dat de ik-persoon, alleen in bed, aan zichzelf vertelt, nadat zijn moegeluisterde partner Woelrat de vertelscène verlaten heeft. Meer is er voor de verteiler niet meer weggelegd dan een zielige zelfbevrediging door de autosuggestie van ophitsende verhalen. De 48-jarige man staat voor het tragische dilemma: ‘Ik kon schrijven en mij niet voor het hoofd schieten, en ik kon mij voor het hoofd schieten en niet schrijven.’ Scherper werd het terapeutische schrijverschap nooit bepaald. De ‘ontoereikendheid

[p. 95]

van de menselijke liefde’ laat hem als enige ultieme leefmogelijkheid slechts het kunstmatige paradijs der kunst over, het verbeten vechtend zich inspinnen in het web van de taal. Maar ‘de taal blijft immer ontoereikend’. Van de grote heilzame revistische trits God-Liefde-Kunst blijft niet zo veel meer over. Waar de liefde faalt, vlucht hij in de kokon van de taal. Als ook die geen redding meer kan bieden, blijft alleen de Dood nog over. De taal blijkt ontoereikend om het Nihil zinvol te trufferen, het Niets te bezweren. De goddelijke pool rest hem nog, want doodsverlangen en Godsverlangen zijn mystiek verweven. Hij tobt ‘niet zozeer over het Leven of de Dood, maar over daarna: na het leven en de dood’. Nu het voorproeven van het goddelijke hem niet meer is gegund in het revistische liefdesritueel, nu hij God niet meer kan voelen bij Woelrat, vertrouwt hij deze toe: ‘Ik denk niet, dat het ooit nog goed komt’. Op zijn weg naar de dood en God zelf, is er alleen nog Maria, de onmisbare Middelares, om hem te begeleiden. Aan haar werd het boek opgedragen, en tot haar richt de auteur zich talloze keren in de U-vorm. Onmiddellijk na de daarnet beschreven Woelrat-passus, bedenkt hij dan ook: ‘Dank, diepe dank ook voor de Dood, Mevrouw’. Typerend is ook, dat dergelijke aansprekingen tussen haakjes staan, net zoals een tiental keer nog andere beschouwingen eveneens tussen haakjes voorkomen. Dergelijke reflekties zijn duidelijk de restanten van wat in De Taal der Liefde de hele middenmoot was (de briefwisseling met Carmiggelt). De auteur is in Lieve Jongens zó in zijn schrijnende schrijfakt verzonken, dat hij er niet meer toe kan komen deze schrijfakt objektiverend te analyseren, wat hij in zijn vorig boek nog wel kon. Het is hierbij ook belangrijk te bedenken dat de ik-persoon, die eigenlijk verteller is, zich in de passages tussen haakjes voorstelt als schrijver. Het vlies tussen auteur en personage is in dit boek wel bijzonder dun geworden. De identifikatie tussen de vertellende ik-persoon en de schrijvende Gerard Reve blijkt steeds duidelijker. De auteur is bij het gebeuren van Lieve Jongens hals over kop betrokken. Het is schrijven of vergaan.

Ook struktureel is de versmalling van het door G.K. van het Reve bestreken universum in Lieve Jongens waar gemaakt. In de eerste vier hoofdstukken vertelt de ik-persoon geheel of onafgewerkt een zestal orgastische verhalen aan zijn lievelingsknaap Woelrat. Deze ‘sprookjes’ zijn in feite ellenlange monologen, bokspartijen tegen het Nihil, de wanhoop. De zich vaak vervelende Woelrat beperkt zich tot korte interventies, waarbij hij de verteller aanzet tot spoed en aktie. De verteller zelf heeft echter minder belangstelling voor de plot: het vertellen is zichzelve doel. Daarom blijven zijn verhalen zo vaak onaf. De verhalen worden als volgt gegroepeerd: verhalen 1, 2 en 3 in hoofdstuk 1; vervolg verhaal 1 in hoofdstuk 2; verhaal 4 in hoofdstuk 3; verhaal 5, vervolg verhaal 1, verhaal 6 en opnieuw vervolg verhaal 1 in hoofdstuk 4. Het belangrijkste verhaal is zeker dat over Fonsje (verhaal 1), waarin deze begeerde knaap door de verteller geofferd wordt aan Woelrat. De verhalen hitsen de verteller op, die zijn toevlucht neemt tot zelfbevrediging. In hoofdstuk 5 krijgen we nog even het vervolg van verhaal 4 aan Woelrat, waarna deze echter moegeluisterd de vertelscène verlaat: ‘Dat ge-emmer van je, altijd, dat gemeier, dat gelul dat die en die langs komt en daar en daar staat!...’ De ikpersoon blijft nu helemaal aan zijn lot overgelaten in bed achter en voelt het Niets nog schrijnender aan nu er zelfs geen luisteraar meer is. Hoofdstuk 5 wordt verder ingenomen door een aan zichzelf verhalende ik-persoon. Dit verhaal wordt verdergezet in de hoofdstukken 6, 7, 8 en 9, tot het bittere einde dus. Het is het verhaal van Freddie, die hij wil offeren aan Tijger (Woelrats voorganger). In dit verhaal komt nog een verhaal voor, dat hij Tijger over Freddie vertelt, hoewel laatstgenoemde in het omkransende raamverhaal (dat hij aan zichzelf vertelt) eveneens optreedt. Of hij daardoor ooit in het verleden bestaan heeft, is onwaarschijnlijk. De verteller leeft nog slechts in vierkantswortel 2. ‘Krank van liefde’ tracht hij wanhopig het gapende Niets op te vullen met steeds maar meer inhoudsloze verhalen over wouden, lieve jongens, runen, twijgjes, uniformen, schemeringen, rituelen, offers, Maria, God, Liefde en Dood. Wat niet meer mogelijk is in zijn ‘aan flarden getrokken en voortgejaagde leven’, kan wellicht nog in deze sprookjes. In dit ‘uitzichtsloze leven’ zijn de afgronden peilloos, jagen de onheilswolken doelloos voort. Hier is alles verdriet, en verlies. Als de Liefde het begeeft, het Schrijven niet meer kan optreden als Ersatz voor dit verloren paradijs op aarde, rest er de mens alleen nog ‘het eeuwig huwelijk, met de Dood’...

Hugo Bousset

Gerard-Kornelis van het Reve: De Taal der Liefde, Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 1972.

Gerard Reve: Lieve Jongens, idem, 1973.