Ons Erfdeel. Jaargang 16

Een huis voor Gent.

In het Kultureel Jaarboek van de provincie Oost-Vlaanderen 1971 wordt het tweede deel, volle 312 pagina's dik, ingenomen door een studie van Jaak Van Schoor, die, onder de toch wel al te ekspansionistische titel ‘Een huis voor Vlaanderen’, een relaas poogt te geven van, zoals de ondertitel bescheidener en korrekter aangeeft, ‘honderd jaar Nederlands beroepstoneel te Gent’. Wie de publikaties over het teater in Vlaanderen, systematisch of historisch, tracht bij te houden, weet meteen dat hierdoor reden tot vreugde is ontstaan. Niet alleen blijkt het een hele krachttoer te zijn een studie van enige omvang en/of diepte gepubliceerd te krijgen, bovendien is het aantal publikaties, zowel in tijdschrift als in boekvorm, erg zeldzaam. Regelmatig moet je als geïnteresseerde tot de konkluzie komen dat de geschiedenis van het teater in Zuid-Nederland een volslagen onbekend domein is gebleven; de incidentele behandeling van selektieve perio-

[p. 126]

des of figuren onderstreept deze vaststelling nog, omdat dergelijke belangstelling tot evokatie of evaluatie blijkt te kunnen overgaan zonder voldoende op de hoogte te zijn van een kontinue ontwikkeling, van achtergronden en impulsen, van perspektieven en krachtlijnen. Nee, we kennen de herkomst van het teater echt niet voldoende. Terwijl je niet eens sporadisch daar iets aan ziet gebeuren.

Daarom ben ik blij dat Jaak Van Schoor zich eraan gezet heeft. Iets is wellicht beter dan niets. Is dat zondermeer waar? Kun je je echt nog voorstellen dat deze propvolle eeuw ontwikkeling van het beroepsteater in haar integrale omvang en betekenis door één enkel individu kan worden opgevangen? Ik wil er geen principe van maken en er dus van uitgaan dat dit haalbaar moet worden geacht. Maar dan wel onder nauwkeurige voorwaarden. Je moet als historiograaf van het teater kunnen terugvallen op een uitgebreide en gedifferentieerde reeks voorstudies, zowel over het teater als over de maatschappelijke en kulturele konjunktuur. Bestaat dit rek publikaties dat er ons toe in staat kan stellen overlegd en kundig over deze eeuw teater te oordelen? Nee, dat rek bestaat niet. En dat heeft uiteraard konsekwenties bij de beoordeling van Van Schoors vlijtige werk.

Want deze studie is een gelegenheidsopdracht. Aan Van Schoor werd de vererende opdracht uitbesteed op zijn dooie eentje het verleden van het Gentse beroepsteater uit te pluizen, terwijl dit klusje eigenlijk alleen nog kan opgeknapt door een hele bende vorsers. Altans indien je met deze publikaties enige ambitie wil inleggen. Als het er maar om begonnen is een soort van laudatief vlugschrift over het intieme leven van de Gentse teaterfamilie bij elkaar te pennen, dan kan een eenzaam bronnenzifter deze taak wel aan. Maar - en ik wil hem daarin principieel bijvallen; Van Schoor is er zich maar al te goed van bewust dat onze teaterhistoriografie nog nergens staat - dit slag gemakkelijk karweitje heeft hij geweigerd uit te voeren. Zijn behoeften liggen elders, ze zijn in se fatsoenlijk, ze wensen meteen ook reële resultaten uit te werken. En daar wreekt zich de situatie. Van Schoor heeft in een moeizaam avontuur getracht de hele voorbije eeuw zelfstandig onder het kaft te krijgen. De bronnen die hem ter beschikking hebben gestaan, zijn in overgrote hoeveelheid strikt aktualistische bronnen, waarvan de meeste auteurs dan nog in de burenruzie waar het teater bljikbaar niet zonder kan, betrokken zijn geweest. Ik zie te weinig enige afstand groeien tussen de afwegende historikus die bezig is een historisch-eksakte weergave op te bouwen en de betrokken evaluator die uit deze realia ook nog een gerichte bestemming moet zien te distilleren. Te veel wordt de tekst een parafrase van diverse historische getuigenissen. Van Schoors klakkeloze geloof in deze geëngageerde bronnen neemt echter af naarmate hij tijden en aspekten nadert waarin hij werkelijk ook thuis is. Daarom zal - en het verrast dan ook niemand - de opinie over Arie vanden Heuvel stukken steviger uitvallen dan, om iemand te noemen, Hippoliet Van Peene. Van Schoor heeft vanzelfsprekend onvoldoende de tijd gekregen om dezelfde ernst en gedegenheid die hij in meer recente hoofdstukken (zij het ook niet integraal) demonstreert, over de gehele historische lijn toe te passen. Het dilemma individu-team blijft levensgroot bestaan. Het resultaat dat nu gepubliceerd is, houdt een pleidooi in voor de kollektieve onderneming. Van Schoor heeft, niet onwetend van dit dilemma, zijn voorzorgen genomen. In een Woord vooraf heeft hij een aantal standpunten vooropgezet die hem hebben geleid bij het schrijven van dit werk. Nadruk krijgt het uitgangspunt dat hij onder geen voorwaarde een inventaris heeft willen voorleggen van deze honderd jaar. Weliswaar is hij er zich van bewust dat hij feiten en motieven slechts in grote trekken kan meedelen, maar deze noodzakelijke selektie heeft hij dan willen interpreteren in een verklarende kontekst; meer bepaald heeft hij de evolutie getracht te plaatsen in haar maatschappelijk verband. Dat zijn allemaal eerbare voornemens. Wat is er echter van terechtgekomen?

Maatschappijhistorisch zit Van Schoor voldoende veilig; daarover werd inderdaad al voldoende gepubliceerd. De verwijzingen naar die historische momenten of bewegingen gebeuren keurig, zij het - wellicht nog terecht ook - summier. Kultuurhistorisch of ‘geistesgeschichtlich’ echter kent Van Schoor de 19e eeuw onvoldoende en dat leidt herhaaldelijk tot te simplistische stellingen, erger nog tot standpunten die elk historisch reliëf verwaarlozen en uitsluitend - dat wil toch zeggen ontoelaatbaar - vanuit een hedendaagse interpretatie oordelen. Ik weet wel dat deze hele 19e eeuw op onverantwoorde wijze onbekend terrein is gebleven, maar kun je dit nu inroepen als ontlastende omstandigheid, waar Van Schoor het dan toch zonder skrupules gewaagd heeft tot oordelen over te gaan? De funktie van August von Kotzebue weet hij niet te

[p. 127]

plaatsen in een evolutieve fase van zowel het Europese drama, beter nog het teaterrepertoire, als het Zuidnederlandse geestesleven. De mentale fundering evengoed als de dramaturgische vakkundigheid van deze over de gehele wereld druk gespeelde auteur ontsnappen zijn inzicht. H. Consciences Siska van Rosemael wordt andermaal ondergebracht in de konventionele flamingantisch-nationalistisch - antifranse temahoek, terwijl hier toch veel ernstiger op te vatten mentale stromingen in het geding zijn. Bovendien ontgaat Van Schoor ook de dialektische techniek van het demonstratiedrama dat altijd vanuit de negatieve illustratie als dramatisch procedee te werk is gegaan en, wanneer dit inderdaad te zelden tot overweldigende dramatische resultaten heeft geleid, in elk geval op zijn historische betekenis dient te worden getakseerd. Daarom herhaalt hij dat Hippoliet Van Peene het model van Scribe zondermeer heeft gekopieerd; dat is weliswaar erg aannemelijk maar werd dit totnogtoe zo onweerlegbaar aangetoond dat we de vroegere roddel tans als de definitieve waarheid mogen doorgeven? Als hij het nationalisme aangeeft als een eksponent van de internationale romantiek, dan herhaalt hij enkel wat decennia lang als waarheid heeft gegolden. Ondertussen is de diepte-interpretatie (kultuurhistorisch, niet eens maatschappijhistorisch) toch wel zo nuancerend geworden, dat deze stevige overtuiging voorzichtiger dient te worden geformuleerd. Enzovoort. Enzovoort.

Wat Van Schoor ontbreekt i.v.m. de 19e eeuw, is kennis en visie. Mag het dan zijn bedoeling zijn geweest een inventaris te vermijden, tot niet meer dan precies dat is hij gekomen. Inderdaad geen opstapeling van feiten, data en personen. Maar toch zo opvallend positivistisch georiënteerd dat je het betreuren moet dat hij niet konsekwent met het opstellen van lijsten en data is doorgegaan; dan altans zouden we in het bezit zijn gekomen van eksakte realia, terwijl nu de overzichten te veel uitgespaarde elementen vertonen om niet met een zucht tot de konkluzie te komen dat, wil deze teatergeschiedenis wetenschappelijk-bruikbaar worden, alles moet worden overgedaan.

Ik wil nog over het opvallende feit heenstappen dat deze geschiedenis zo duidelijk werd geschreven door iemand die zelf ook Gentenaar is. Een bepaalde vorm van chauvinisme is wellicht niet helemaal ongezond, ofschoon ik daar wetenschappelijk verder geen blijf mee weet. Te bar maakt hij het alleszins toch wel in de dichtst bij ons liggende periode. De tijd van het Nationaal Toneel, toen Gent bespeeld werd door KNS-Antwerpen in zijn NT-opdracht, blijkt een aanleiding om met parafrases op onkontroleerbare geruchten overwegend negatief te gaan doen. Nog sterker wordt zijn partijdigheid wanneer hij het verschijnsel Arca behandelt. De historikus gooit hier helemaal de spons als hij begint te dazen over ‘een, misschien zelfs (.) HET, Vlaamse avantgardegezelschap bij uitstek’ (229). Deze - de persoon, niet de vakman sierende - overtuiging wordt dan ingekleed in termen als ‘grondige voorbereiding’, ‘kreatief vermogen’, ‘homogeniteit’, ‘blijvende en diepe indruk’ (230). Dit zijn zulke wazige, ineksakte termen dat ze als argumentatie nergens geldig zijn. Even opvallend is de eulogie van Fred Engelen (224) van wie hij de Brechtmontages ‘hoogtepunten’ noemt en die ‘ons Brechts werk met het grootste respekt voor diens politieke en artistieke ingesteldheid (heeft) leren kennen’ (235). Dat is alvast betwistbaar. Ik herinner me bepaald dat Engelen, ter inleiding van zijn produktie van ‘De Kaukasische krijtkring’ begin maart 1961, een voordracht hield in de zaal van de K.N.S., waarin hij het bestond uitsluitend over de estetische betekenis en waarde van deze grote auteur te praten en de politieke funktie netjes liet verdwijnen. Ik herinner me bovendien dat Engelen op een perskonferentie voor deze zelfde produktie aankondigde dat hij het eerste tafereel (De strijd om het dal) in zijn voorstelling niet zou spelen, omdat hij het onfunktioneel achtte, terwijl het in waarheid, als voorpaneel van een raamvertelling, in hoge mate onmisbaar is. Toen ik het niet kon laten deze opmerking te plaatsen tijdens die perskonferentie (Hubert Lampo heeft me er maandelang op aangekeken, omdat hij in mij een ruilredakteur van ‘De Rode Vaan’ vermoedde), kon ik het enkele dagen later op de première meemaken dat Roger Coorens (meen ik) uit een soort sprookjesboek de inhoud van dit proloogtafereel voorlas (omdat de tijd te kort was geweest om het alsnog te ensceneren). Ik kan hier ook maar mijn mening geven, aangezien geen gezaghebbende studie over Engelen bestaat, maar ik heb uit zijn werk precies menen op te maken dat hij langs alle kanten de maatschappelijk-politieke konsekwenties pleegde te ontlopen. Als Van Schoor zo geschiedenis schrijft over nog perfekt kontroleerbare gegevens, waar blijven we dan met ons wantrouwen tegenover de vergeelde momenten?

Er zitten gelukkig ook voldoende boeiende gegevens in Van

[p. 128]

Schoors tekst. Hij deelt met gulle hand kwistige informatie uit over talloze minuskule facetten; hij slaagt er herhaaldelijk in de portrettering van vele Gentse lievelingen fris en persoonlijk in te kaderen; hij deelt royaal mee over gebouwen, subsidie, dekor e.d. waarvan de inhoud gewoonlijk in obskure voetnoten verborgen wordt. Hij blijkt op ieder moment in het volle bezit te zijn van wat de dag-in-dag-uit-geschiedenis van het teater is geweest. Maar hij plaatst deze materiële elementen onvoldoende in een gefundeerde orde. De reden van het ontstaan en van het in stand houden van dit beroepsteater wordt te eenzijdig herleid tot een optekenen van data, personen en stukken. De geesteshistorische begeleiding, die meer dan achtergrond heeft uitgemaakt, is op pijnlijke wijze uit dit boek afwezig gebleven. Het is niet uitgesloten dat de geschoolde auteur Van Schoor deze elementaire interpretatie en kommentaar met opzet heeft vermeden. Bijvoorbeeld omdat hij zichzelf juist aanslaat en heeft ingezien dat van hem deze rechtvaardige ‘Deutung’ niet mag verwacht worden. Had hij dit met simpele woorden uitgeschreven, dan zou hij niet op dit stuk kunnen terechtgewezen worden. Nu poseert deze publikatie toch met een aureool van geldigheid en duurzaamheid die wetenschappelijk onvoldoende waar is gemaakt. Ik vermoed dat het opdrachtkomitee hier met meer dan een toevallige blaam moet gaan strijken. Maar de teatergeschiedenis is uiteindelijk andermaal het slachtoffer. Wie ziet zo vlug de gelegenheid en de publikatiemogelijkheid terugkeren waardoor een verantwoorde geschiedenis kan worden geschreven en uitgegeven? Tegelijk merk je met stijgende weerzin dat deze omstandigheden en voorwaarden de konstanten van ons teater uitmaken: half werk, vrijetijdsbesteding, ongefundeerd oordeel. Of is het ook al niet meer toegelaten in de sektor van de wetenschap omtrent het teater volwassen werk te verlangen?

Dr. C. Tindemans