Ons Erfdeel. Jaargang 16

Inleiding tot de poëzie van Marcel van Maele.

Het image dat de dichter Marcel van Maele zich in de loop der jaren heeft verworven, is zeker niet geschikt om een enigszins ernstige benadering van zijn werk te bevorderen. Daarenboven lijkt zijn werk zelf, gesteld in een - tot voor kort nagenoeg overheersende - barokke, duistere en vaak ekstatisch-eigengereide taal, ook tematisch tegemoet te komen aan de talloze verhalen omtrent het doen en laten van deze kleurrijkste figuur der Vlaamse literatuur. Door drank of verdovende middelen opgewekte roes, ekstase, schizofrenie e.d.m. komen veelvuldig voor in het kunstenaarachtige bohémienwereldje van deze dichter. Nochtans debuteerde Van Maele met vrij eenvoudige en nog erg lieflijke verzen, die weinig verschilden van het post-eksperimentele werk van zijn tijdgenoten: het verlangen b.v. de realiteit te ontvluchten in een vacuüm van rust en sereniteit, de vijandschap van de tijd en de schande van de geboorte die de mens onafwendbaar naar de dood voeren, de motivering van het dichten in de behoefte tot gemeenzaamheid en in de weerloosheid en onmacht tegenover het leven en de maatschappij, enz. Enkele aspekten evenwel uit de eerste bundels Soetja (1956) en Rood en groen (1957) treden gaandeweg sterker op de voorgrond en zullen dit werk zijn typisch kachet bezorgen: het gevecht met de taal die veroverd moet worden, de aandacht voor de vernietigende krachten van de taal, het inzicht in de nutteloosheid van de poezie die slechts een ‘ziekelijk gedicht’ oplevert, maar bovenal het onbegrip en de onverschilligheid bij de maatschappij.

Pamflet 1 poëtische nota's over het bewustzijn, dat pas drie jaar later verschijnt, legt de aksenten reeds duidelijker. De maatschappij wordt erin voorgesteld als bevolkt met zelfgenoegzame, onbewogen en op materialisme en burgerlijke rust terende wezens. De dichter heeft hun niets te vertellen: toen hij in hun midden leefde, had hij er geen enkele binding mee en liep hij er alleen kwetsuren op. Als reaktie op deze onmenselijke realiteit is bij de dichter ‘het idee (gekomen) van in-schelp-kruipen’. De dichter provoceert de burger, hij stelt zichzelf voor als ‘filosoof uit de twintigste eeuw’, noemt zich openlijk een vijand van de staat en een verloren zoon van slechte wil. Tegelijk opteert hij voor de ‘bezetenheid’ en verheerlijkt hij de onrust. Hij trekt zich in zichzelf terug en wil zich een ‘nieuwe toekomst’ scheppen.

Poëzie wordt een middel tot provoceren en epateren, maar tegelijk krijgt zij de funktie toebedeeld een beschrijving te leveren van de pijn die maatschappij en realiteit hem hebben aangedaan. Zij is een terapeutisch middel dat het leed moet temperen of zelfs geheel wegnemen. De dichter gaat zijn pijn systematisch eksploiteren in zijn werk. De poëzie herijkt de traditionele waarden van een wereld die verpest is door de Westerse maatschappijstrukturen en een burgerlijke moraal en levensbeschouwing. Van Maele wil vooral afrekenen met het stereotiepe tweeledige denken in tegenstellingen: zoals zien (ook) ‘het tastbaar begeren van onwerkelijke dingen’ is, zo ook is de basisvoorwaarde tot het dichterschap, nl. de bezetenheid ‘het bezitten en met rust overwoekeren van alle gevoelens’. De dichter ontvlucht de kwetsende en opdringerige Westerse beschaving en kultuur. Reeds in Rood en groen luisterde hij naar ‘voorhistorische mensen’ en in Pamflet / heet hij te ‘luisteren naar de bosjesmannen’. In Ik ben een kannibaal uit 1961 en in de erop volgende bundels is hij op zoek naar een nieuw, levensvatbaar primitivisme. De dichter trekt zich terug in zijn primitieve zang en tegelijk wordt hij een ‘taalkannibaal’. Een ‘ander denken’ vraagt uiteraard om een ‘andere taal’. De doodgewone, door iedereen gehanteerde en misbruikte taal is te tam en te banaal. De poëzie werd door gemeenplaatsen ontwaard en het uitzeggen van het onuitsprekelijke kan alleen gebeuren d.m.v. een gevecht met de taal. Ook vroeger reeds had hij het over de ‘op hol geslagen woorden’ en heette hij zijn lied in de ruimte te slingeren en ‘daverende woordenreeksen’ te schrijven, maar de gedichten die hij dan schreef, beantwoordden nog niet aan zijn persoonlijke beleving en omgang met de taal, die er één is van onmacht en hulpeloosheid in het vinden van de adekwate uitdrukking. De naar woorden hongerende dichter wordt een primitief bezetene en een ‘nieuwe toverman’. Dichten

[p. 112]

wordt huilen, schreeuwen, krijsen en razen en de dichter van pamfletten en ‘woedende gedichten’ hanteert scherpe en giftige woorden en een harde, op de aanval gerichte taal. Van Maele interesseert zich niet voor wat zg. poëtisch toelaat- of aanvaardbaar wordt geacht. Hij laat alle logika varen, verlaat zich eenzijdig op het onbewuste en de associatie, smeedt neologismen en doorbreekt de syntaksis. Poëzie en kunst zijn voor de poète maudit slechts één middel om zichzelf uit te drukken en te bevestigen. Zijn poëzie vormt een onlosmakelijk deel van zijn persoonlijkheid en zij vindt haar ultieme rechtvaardiging niet in het (zg. poëtisch geslaagde) resultaat, maar in de daad (van het schrijven) zelf. Als bohémienachtig kunstenaar in de rand van de maatschappij, als miskende en uitgestotene heeft de poète maudit ook geen behoefte aan het ‘schone woord’ dat slechts binnen die maatschappij gewaardeerd wordt. De dichter schept zijn bestaan en zijn werk tot een levende legende. Zijn kunst is op de vernietiging van de traditionele waarden, denkpatronen en taalvormen gericht. De poète maudit wordt de spreekbuis van het onuitsprekelijke, hij legt alle nadruk op de destruktieve krachten, hij zweert bij de zwarte magie, schrijft ‘zwarte gedichten’ en streeft de heiligheid na in het kwaad.

Deze opvattingen liggen ten grondslag aan Marcel van Maeles werk tussen 1961 en 1966. Van een schuchter post-eksperimenteel dichter in de jaren 1956-'57 evolueerde hij via zijn Pamflet 1 naar een steeds hardnekkiger en eigengereider poète maudit-houding, die in No man's land uit 1968 haar hoogtepunt maar tevens haar eindpunt bereikte. Vooral vanaf de centrale bundel

Marcel van Maele.

Zwarte gedichten (1963) heeft Van Maele gepoogd een wisseloplossing te vinden voor het afgewezen Westerse denken: uitdrukkingen en wendingen als ‘geef ons een ander tuig om te / denken’ of ‘hoera ik kreeg een bloem om te denken / hoera mijn hersenen rotten in mijn hand’ zijn typisch voor deze poging. In de bundel No man's land en in de romans en de toneelwerken die hij sedert dezelfde tijd ongeveer schrijft staat het archaïsche of mytische denken centraal. De nadrukkelijke aksentuering van het denken en de geest is een konstante in zijn werk en dit maakt hem wel sterk verwant aan ‘le dernier des poètes maudits’ Antonin Artaud. De dichter onttrekt zich aan het gewone leven en het dagdagelijkse tijdsverloop. Hij werpt alle dualisme en logika overboord en hanteert symbolen. Deze archaïsche en metaforische symbolentaal biedt de mens de mogelijkheid taal en ervaring terug te vinden van het verloren paradijs. De individuele en historische tijd wordt doorbroken en vervangen door een sakrale tijdservaring, die hij tot uitdrukking brengt d.m.v. paradoksale formuleringen als ‘het ontijdelijke nu-moment’ of ‘het ontijdelijke eeuwige nu’. De dichter poogt tijd en eeuwigheid te verzoenen en aan de verzoening der tegenstellingen wordt een sakrale waarde toegekend. Zodoende onttrekt de dichter zich aan het gewone leven en stijgt hij uit boven de zintuiglijke wereld. Tegelijk schrijft Van Maele als een ware poète maudit in een bondgenootschap met het kwaad: zijn taal wordt gevoed door de ‘groene schoot van de hel’. Zijn hellevaart is echter slechts een middel tot heiliging en een uiting van zijn verlangen naar de onherroepelijk verloren gegane, paradijselijke onschuld en zuiverheid, die alleen nog in de roes en in de taal benaderd kan worden. Tegenstellingen en paradoksen zijn hier schering en inslag want zij alleen vormen de diepste wezensaard der dingen.

De grond der dingen wordt tegelijkertijd gevormd door de schijn en door de werkelijkheid, door de tijd en door de eeuwigheid. Het taalgebruik van Van Maele zit vol onverhoedse wendingen, schijnbare tegenstellingen en polariteiten. In zijn hardnekkige en eigengereide poging zijn visie te verwoorden, schuwt hij a-poëtische wendingen noch citaten, groteske voorstellingen noch platitudes.

Centraal in zijn werk tot plm. 1968 staat de zelfverwekking: de dichter verheft zichzelf tot god en verwekt zichzelf steeds opnieuw in zijn eigen werk. Zo parafraseert hij in No man's land de verzen van Artaud: ‘Moi, Antonin Artaud, je suis mon fils, / mon père, ma mère / et moi’, tot een hulde aan zijn dichterlijke ‘vaderfiguren’: ‘het hoofd openbloedt na hete cirkelmartelmars / (marathon goedheid en geduld)

[p. 113]

arabal artaud / michaux / en ik’, maar in de roman Scherpschuttersfeest, die een soort reprise is van reeds in zijn poëzie ontwikkelde ideeën, wordt de zelfverwekking kategorisch uitgesproken.

Parallel met het schrijven van proza en toneel loopt een stijgende sociale belangstelling. De poète maudit rangeert zich. Van deze gewijzigde levensvisie legt ook No man's land reeds opvallend getuigenis af. Terwijl hij ziet hoe het gedicht ‘in zuignappen’ stikt en ‘in kwalen’ wegkwijnt, vraagt hij zich af of hij nog ‘op de gouden hoorn de revolutie (zal) blazen? / waar moet ik boren, welke hersenschors te klieven, / op zoek naar een geloof in deze dode stad?’. Was poëzie vroeger allereerst een daad die zijn inspiratie uit het kwaad haalde, dan wordt thans een evenwicht nagestreefd tussen woord en daad, en tussen goed kwaad. De ‘vloekende geest’ heeft uitgediend, maar hoezeer hij hier de berusting en het geduld gaat kultiveren of hoezeer hij de dichter wijst op zijn rechten en op zijn plichten, en hij, weg van de ‘oerwoudvlam’, heet ‘mee’ (te) duiken naar / de goede manieren (en) het lieverleven’, toch is ‘nog () alles niet aanvaard’. Zes nooduitgangen en één hartslag (1968) is stilistisch een laatste herhaling. De poète maudit is op zoek naar geborgenheid en gemeenzaamheid: ‘zoeter worden woorden (thans) doorgrond’ en ‘er dagen slappe dagen en zinkende nachten’, maar rouwig is hij daar niet om, en hij schikt zich reeds in het ‘bunkerhuis’ van de maatschappij en haar ‘lieve leugens’. Hoera, wij hebben een bloedeigen heilig tuintje, De hamster van Hampstead en Winteralbum uit de jaren 1969 en 1970 leggen getuigenis af van zijn grotere maatschappelijke gerichtheid en zijn meteen ook in een minder duistere schriftuur gesteld. Hij gaat meer belang hechten aan de situatie van de dichter in de maatschappij en hoewel niemand in deze ‘hergeboorte’ geloofde, wordt hij een ‘lief lievelingsdiertje’. De pijn is geleden, maar zijn protest heeft hem ook uitgehold en de ouder wordende dichter die de maatschappelijke vrijheid van de vogelvrijverklaarde voor lief neemt, opteert voor de gehoorzaamheid als ‘wissel op de toekomst’ en voor de ‘waakzaamheid van buiten het geweld geboren woorden’. De dichter die een oeuvre wilde opbouwen tegen de maatschappij in en ter meerdere glorie van zichzelf wil niet alles meer overboord gooien, ‘Maar het geheim tot het bouwen van een nieuwe wereld / in deze verpeste lucht blijft’. Hij wil zichzelf vollediger ontplooien in de richting van een ‘wijder / warmer wilder / weten’. Treffend vat Marcel van Maele de dubbelzinnige overgangsfase waarin hij zich thans bevindt samen in de eerste strofe van het openingsvers van Hoera, wij hebben een bloedeigen heilig tuintje:

‘Holle waarden inademen, in lege huiden stappen,
dwangbevelen omhelzen.
Zo worden de voorhistorische woorden afgezonderd
en het laatste greintje hoop vergoten.’

Georges Wildemeersch

Marcel van Maele: Gedichten 1956-1970. Standaard Uitgeverij, Antwerpen; Nijgh & Van Ditmar, Den Haag, 1972.