Ons Erfdeel. Jaargang 16

Clem Schouwenaars: Schrijf je vrij.

‘Spreek een openbare biecht, Dat is de enige remedie. Overwin je domme trots, die je tot een heel klein mensje maakt dat beklaagd wil worden, dat smeekt om zalf voor zijn wonden. Schrijf je vrij, dat is het.’

Dit zegt hij-persoon Anton Zevenbergen tegen zichzelf in de jij-vorm. Het is dan reeds lente in de nieuwe roman van Clem Schouwenaars: De seizoenen. En hij voegt eraan toe dat dit terapeutisch schrijven écht moet zijn, ‘eerlijk, zonder literatuur’. Het ‘ikjes sprokkelen’, het schrijven als ontwerp van een ik, wil duidelijk niet meer ‘literair’ zijn in deze zin, dat het fiktieve romanpersonage nu de plaats ruimt voor het enige personage waar terapeutische schrijvers zinnig kunnen (willen) over schrijven: zichzelf.

De hij-vorm van De seizoenen wijst anderzijds reeds op een zekere objektivering, die Schouwenaars nog niet had bereikt in Een nacht op Elba (1969). Reeds dit boek was geen roman meer, maar een noodkreet, geslaakt tijdens een nacht waarheid. De ik-persoon zondert er zich als in een enorme luchtbel af van de wereld die hij haat (de stad, zijn familie) om, alleen op Elba, zich al schrijvend van die wereld te genezen. Als de etter uitgeknepen is, zal de dichter-keizer een zelfgemaakte wereld betreden: Lucretia, de muziek, de poëzie, de natuur ook, en de kinderen.

In Een krans om de maan (1971) is de ik-persoon reeds vervangen door een hij-persoon, met name Michel Oostkamp. Ook werd de o.t.t. van zijn vorig boek hier o.v.t., wat op meer afstand wijst t.o.v. de problematiek. Minder transfusie, maar ook minder kondensering. Dit is geen SOS van één nacht, maar een uitstorting van zes dagen. Eigenlijk is Een krans om de maan een geval van auto-plagiaat, i.c. van Een nacht op Elba: in beide boeken is het hoofdpersonage 36 jaar oud, in beide gevallen speelt de roman zich af rond Allerheiligen, wegens de droeve symboliek van dit ‘feest’. Telkens ook wordt de wereld, vanuit een fundamentele innerlijke ontevredenheid, op alle fronten bekritiseerd: ‘Ik heb de pest aan deze eeuw en aan dit land. Dat is alles’. Als de ikpersoon uit Een nacht op Elba er nog in slaagt al schrijvend uit de kokon te breken en verbeten vechtend een begin van zelfverwezenlijking te realiseren, dan vlucht Michel Oostkamp uit Een krans om de maan in een weemoedig hedonisme, dat een wrange nasmaak nalaat: hij slaagt er niet in de krans om de maan te doorbreken.

Niet toevallig is Anton Zevenbergen uit De seizoenen (1972) eveneens een hij-persoon en wordt het boek verteld in de o.v.t. De embryonaire objektivering van de auteur tegenover zijn altera persona uit zijn vorige roman, komt hier sterker tot uiting. Aanvankelijk - in herfst, winter en ook nog lente - spreekt Anton Zevenbergen tegen zichzelf in de jij-vorm, uiteindelijk echter ook in de ik-vorm. Letterlijk slaagt de hoofdpersoon erin zijn persoonssplitsing al schrijvend ongedaan te maken en zijn ‘ik’ weer sa-

[p. 107]

men te stellen. Dit ontwerp van een ik, houdt het verdwijnen van een jij in. Zijn (zomer)boodschap ligt precies in de nederige aanvaarding van zichzelf en het zachtaardige genieten der kleine dingen van het leven.

Anton Zevenbergens filosofische boodschap vindt echter een transpositie in een literaire boodschap van Clem Schouwenaars zelf, en daar wil ik vooraf nog even op ingaan. De auteur waarschuwt terloops, door monde van schrijver-dichter Anton Zevenbergen, voor allerlei genres nietautentieke schriftuur, ‘literatuur’. In de eerste plaats voor body-building, zoals we die bij sommige andere terapeutische schrijvers aantreffen. Dan ook voor de anti-roman, het schrijven over het schrijven: ‘Zogenaamde auteurs die nooit een behoorlijk verhaal in elkaar hebben gekregen, maar die carrière maken door erover te praten.’ En dan gaat hij tekeer tegen de inbeslagname van het woord ‘engagement’ door een kliekje salonrevolutionairen: ‘Alsof een man, die zijn geschriften publiceert, anders kán zijn dan geworteld in en geënt op de maatschappij. En daar hoeft die niet voor bij de fabriekspoorten te zitten schrijven.’ Volgens hem is de maatschappijkritische schriftuur een ingebouwde uitlaatklep van de konsumptiemaatschappij. Een andere uitlaatklep, naast de agressie, is de maatschappijvlucht der nieuwe romantiek. Ook die vindt geen genade bij Schouwenaars: ‘Zij vervelen zich uitzichtloos. En dat is gevaarlijk. Het volstaat dat er binnenkort weer een hysterisch opportunist opstaat (...). De bedenkelijke uitlaatklep van het “make love” wordt dan weer vervangen door de veel effectievere van het “make war”...’

De seizoenen duurt vier seizoenen

Clem Schouwenaars.
(Fotobureau Focus, Antwerpen.)

en begint niet toevallig in de herfst, om te kunnen eindigen in de rijpe, volwassen en vruchtbare zomer. In de herfst trekt Anton Zevenbergen zich in een vergeten uithoek van de verlaten IJzervlakte terug, een nieuw Elba, ‘net een eiland’. - ‘De Cayenne. Wel een heel toepasselijke naam die ze aan deze plek, in een uithoek van het land, gegeven hebben. Cayenne, eiland van ballingen en boeven. Ik ben misschien geen boef, maar een balling ben ik zeker.’ Waren de hoofdpersonen uit zijn beide vorige romans 36 jaar oud, Anton Zevenbergen is er bijna 38. De schelp tussen auteur en personage blijft,ondanks de hij-vorm, zeer dun. Anton Zevenbergen wil in deze barre vlakte genezen. Hij wil zijn leven opnieuw beginnen. Hij is hierheen gevlucht uit verdriet en wanhoop. Het is herfst van binnen en van buiten. Ook het reservaat van de liefde, dat hij zo frenetiek beleefde met Livia, heeft hem ontgoocheld. Ook zij kon zijn levensmoeheid en -wanhoop niet helen. Dat is zijn tragedie: ‘Weten dat je essentieel nog slechts een vorm van geluk zult kunnen vinden in dingen, die niet rechtstreeks met de mensen te maken hebben.’ In kwetsbare afzondering is hij aangewezen op surrogaten voor het onbereikbare ware geluk: de natuur, de poëzie, de muziek, of in uiterste nood: alkohol en seks. Langzaam brokkelt Anton Zevenbergen verder af. De zelfvernietiging van de oude mens wordt voltooid en versneld, alleen op Cayenne. Hij heeft geen wilskracht meer, verdierlijkt, is aan de rand van het alkoholisme geraakt. Alleen het reservaat van een dwaze hoop rest hem nog. Rondom hem bewegen zich sporadisch figuren die, als bij Elckerlyc, deugden en ondeugden symboliseren. Frits, de weekendbezoeker, is de vulgariteit zelf. Antons enig gezel is een reiger, die op het einde van de herfst neergeknald wordt door jagers. In het land van de dood heeft hij toch reeds enig kontakt met de jonge Deurinckx, die hij Narcissus noemt, maar die sterft, met Lily, de door haar man geterroriseerde boerin, en met Teresa, de jagersvrouw, met wie hij een vluchtig seksueel avontuur beleeft. Dit is nog niet schrijven om te genezen, maar zich schrijvend kapotschreien: ‘Ik leef me kapot, ik schrijf me kapot, ik schrei me kapot.’

De barre winter zondert de Cayenne en Anton Zevenbergen totaal af van de stad. Hij wordt volkomen op zichzelf teruggegooid, er is geen terugweg meer mogelijk. Hij moet nu definitief breken met zijn verleden. Het eiland van sneeuw en ijs werkt zuiverend op hem in. Anton slaagt er langzamerhand in zich los te werken van Ersatz en sur-

[p. 108]

rogaat voor geluk, en zichzelf terug te vinden. Hij neemt afstand van de vrouw (boerin Lily, apotekersvrouw Mireille), van seks en alkohol (kunstmatige paradijzen), van het dier (de muis kan hier niet de rol vervullen van de reiger), van het weemakend ondergaan van muziek. Hij wint enige innerlijke sterkte terug, zijn wonden zijn littekens geworden, zijn gangreen om Livia zwakt af. Hij ontwaart nu in de ‘muur van ellende’ een opening waardoor hij het paradijs ziet liggen, maar kan het nog niet definiëren of bereiken. Op het einde van de winter slaagt hij er zelfs in voor het eerst afstand te nemen van de Cayenne zelf en van zijn vroeger ik, door een verhaal te schrijven dat hij nooit eerder in zich vermoed had: ‘Hij was Zevenbergen niet meer.’ Het was net of een andere in zijn plaats schreef.

In de lente is hij, vóór het definitieve herstel, op een dieptepunt beland: de bekoring der zelfmoord met het pistool waarmee ook zijn vader zich in de dood schoot. Hij heeft namelijk ‘gefaald in alles: huwelijk, liefde, carrière, menswaardig bestaan’. Op het kruispunt tussen dood en leven, kiest hij voor het leven, maar een vita nuova, waarin geen plaats meer is voor inautenticiteit, zelfbeklag en surrogaat. Schuddend schrijft hij zich een nieuw vel. Hij wil zijn ziekte eruit rukken met angel en al. Hij heeft met zoveel gespot in het leven, behalve met zichzelf. ‘Schrijf je vrij, dat is het.’ Hij is zijn leven opnieuw begonnen: ‘Er kan mij geen enkele ramp meer overkomen. Ik ben vrij van alles’. De enige manier om gelukkig te zijn is doordrongen te geraken van zijn fundamentele menselijke geringheid in het heelal.

De zomer brengt Anton Zevenbergen innerlijke vrijheid en nieuw levensgeluk. Loskomen van herinneringen is er reeds een vorm van. Dit gebeurt bij uitstek in de scheppende schrijfakt. Hij denkt haast niet meer aan Livia. Hij kan nu opnieuw een avontuur hebben (met de lerares Elvire) zonder wroeging: ‘De littekens zijn ongevoelig geworden.’ Hij nadert de genezing, niet alleen door de afzondering, maar ‘omdat ik mijn pijn heb neergelegd in een roman, en omdat ik ze in gedichten sublimeer’. Hij leert de dingen vanop afstand zien, wil geen ‘aangekweekte afwijkingen’ meer, wil niet meer piekeren, neemt de dingen zoals ze komen. Hij is genezen, kan opnieuw verwonderd zijn ‘om de eenvoudige dingen des levens’. Verzoend met het leven, heeft hij de Cayenne niet meer nodig.

Hij schreef zich los van verleden en toekomst, naar het heden toe. Geluk ligt in de opperste beleving van het nu-moment. De dood is inderdaad het absolute Nihil, houdt niets in. Vrij van het verleden, niet meer gealieneerd door de opium van het hiernamaals, wordt het Leven zelf het enige dat waard is om voor te leven. Al de rest is bijkomstig. Vanuit een eksistentialistisch perspektief is Anton Zevenbergen ervan overtuigd dat alles uiteindelijk toch absurd is. Hij wil echter niet blijven piekeren over dit Nihil maar ‘een evenwicht vinden tussen het absurde, uitmondend in het Nihil, en de noodzaak van onze daden’. In de zelfoverwinning toch te genieten van het leven, ligt de persoonlijke vrijheid. Leven moet dus niet gebeuren in dienst van het Werk of de Grote Waarden, maar in dienst van het Leven zelf. Anton Zevenbergen wil geen zinloze strijd tegen het zinloze, maar genieten van het verrukkelijke, bevrijdende nu-moment. Hij wil het Nihil van ons bestaan trufferen met de verwondering over de kleine dingen van het leven. Deze boodschap leunt dicht aan bij Voltaires ‘Cultivons notre jardin’ en bij Goethes ‘In der Beschränkung zeigt zich der Meister’.

Dionyzisch danst Anton Zevenbergen in de regen met kinderen, naakt aanbidt hij de zon. Het geluk ligt in zichzelf. Als een balling aangekomen, kan Anton de Cayenne verlaten als zelfbevrijder, overwinnaar van het Nihil. Niet toevallig schrijft hij nu zijn laatste gedicht van de cyklus. Zijn vriend Geert komt hem halen. Voor hem is Anton Prometheus. Niet meer schreien. En nu ook niet meer schrijven?

Hugo Bousset

Clem Schouwenaars: De seizoenen. Brugge, Orion/DDB, 1972.