Ons Erfdeel. Jaargang 16

Saul van Messel: Het woord als ontleedmes.

Saul van Messel verscheen ruim vijf jaar geleden in onze literatuur met een ware eksplosie van poëzie. In 1967 publiceerde hij zijn eerste bundel: Zeer zeker en zeker zeer. Eind vorig jaar kwam, als ik goed geteld heb, zijn twaalfde bundel uit: Het geluid hing te trouwen. Kort daarvoor waren verschenen Syndroom en Salomo, Keur uit zijn liederen. Bij die twaalf bundels zijn er drie in Gronings dialekt, zodat we in Van Messel niet alleen een zeer produktief maar bovendien een tweetalig dichter hebben. Saul van Messel is het poëtische pseudoniem van Dr. Jaap Meijer, die in 1912 in Winschoten is geboren. Meijer heeft verscheidene publikaties op historisch en literair-historisch gebied op zijn naam staan; het Joodse aspekt van de Nederlandse geschiedenis en literatuur houdt hem in het bijzonder bezig, getuige o.a. zijn biografische studie over Jacob Israel den Haan.

Skeptische lieden zullen zich afvragen, of een zo overvloedige poëzieproduktie in korte tijd niet het gevolg is van oppervlakkigheid. Maar in het geval van Saul van Messel zijn zeer intense emoties de impuls tot die vruchtbaarheid geweest. Die intensiteit is uit de gedichten af te lezen, maakt de kracht ervan uit. Het valt ook op, dat de poëzie in af die bundels een grote eenheid vertoont, al is de allereerste bundel wel wat zwakker, wat minder gekoncentreerd geschreven dan de latere. Die eenheid is er een van kwaliteit, maar ook van tematiek. Van veel belang is voor Saul van Messel zijn relatie tot de taal; hoe persoonlijk die is, laten de eerste woorden uit Zeer zeker zeker zeer al zien:

stel
dat een lied
eens u
zou schrijven
en het
zou sterven
en gij
eeuwig blijven

De taal, het dichterlijke woord, het is voor Saul van Messel een konkreet ding, een mes waarmee hij in het heden en in de herinnering kan snijden. Daarom is het gevaarlijk en blijft de relatie gespannen: In zijn laatste bundel staat:

soms is mijn gedicht
zwaarder dan mijn ik
soms ben ik zwaarder
dan mijn gedicht
er is nooit evenwicht

Als Van Messel op zo'n manier tegenover het woord staat, dan is er onmiskenbaar een verwantschap met Achterberg.

De stijl waarin Van Messel dicht, beweegt zich steeds heen en weer tussen twee uitersten. Aan de ene kant kan hij navrante notities schrijven in een heel direkte stijl, zoals deze uit Syndroom

een felle vrouw
kijkt me aan
instinctief voel ik
of mijn jodenster
wel goed zit

Maar hij kan ook allerlei moge-

[p. 104]

lijkheden van de taal uitbuiten om met een minimum aan woorden zoveel mogelijk te zeggen. De meeste gedichten van Saul van Messel zijn kort. Daarom werken klankherhalingen soms heel sterk, of gebruikt hij een woord zo dat er meer dan één betekenis in meespeelt. Een goed voorbeeld, weer uit Syndroom, is:

vannacht:
je spokenstap -
ik streelde
een lampekap

Op het eerste gezicht een simpele weergave van de melancholieke herinnering aan een dode. Maar in ‘lampekap’ komt plotseling de beestachtigheid van de Duitse koncentratiekampen naar boven en dan hoeft er in dit gedicht geen woord meer bij. De taal werkt optimaal.

Uit de citaten die ik gaf, is wel gebleken wat een heel belangrijk tema in het werk van Van Messel is: het Joodse lijden. Ik geloof, dat we het zo moeten zien, dat dit lijden nog steeds reëel voelbaar is. Bergen-Belsen en Auschwitz zijn in de tijd voorbij maar ze zijn nog niet over. Van Messel komt er in zijn gedichten elke dag langs. Daarom is de titel Syndroom zo veelzeggend. Nu wil de dagelijkse werkelijkheid steeds van dit lijden vervreemden en het is Saul van Messel erom te doen die vervreemding op te heffen. Van Messel legt de mensheid niet een kollektieve schuld op, maar hij wil niet dat het lot van de Joden in de oorlogsjaren als historie geneutraliseerd wordt. Zelf heeft hij zich er nog zo sterk mee geïdentificeerd, dat een situatie als in het gedicht ‘Festspiele Salzburg’ mogelijk is; soortgelijke ervaringen staan in veel meer gedichten. Hierdoor rijst voor Van Messel het onvermijdelijke

Saul van Messel (foto C. de Boer, Haarlem).

probleem van zijn identiteit. Daarom schrijft hij in de bundel Het beloofde land (1968):

op weg
naar mezelf
moest ik
plotseling
overstappen

Dat zoeken van zichzelf kan de voornaamste drijfveer zijn achter de vele gedichten die de jeugdherinnering als tema hebben. Meijer groeide op in de grote joodse gemeenschap die er vroeger in Oost-Groningen was. Als hij het mes van zijn poëzie in dat verleden zet om zichzelf terug te vinden toen hij nog tussen zijn ouders, grootouders, familieleden leefde, doet zich dat wonderlijke verschijnsel voor, dat na veertig jaar de Groningse taal weer uit zijn onderbewuste omhoog komt en een ideaal voertuig voor zijn poëzie blijkt. Dan schrijft hij zijn Groningse gedichten, waarmee hij in één klap heel de poëzie in Gronings dialekt naar een hoger niveau verheft. Het Gronings, met zijn bondige, lakonieke formuleringen, versterkt het navrante van deze gedichten, maar tegelijk neutraliseert 't het traumatische. Want juist in dat Gronings is ‘vroeger’ nog levend. Maar in ‘vroeger’ zat al de kiem van wat later zou gebeuren. Eén gedicht als voorbeeld uit Vrouger of loater (1969):

boesjeude
zél die kriegn
dr binn haildal
gain jeudn meer
boesjeude komt
aaltied weer

‘Ahasverus’ is de titel. De ‘boesjeude’ was vroeger in Groningen een soort bietebauw, een oude watergeest, schrik van de kinderen. Maar het bedreigde kind in dit vers heeft de benaming doorzien: het antwoord is in z'n lakonieke simpelheid schrijnend. De ‘boesjeude’ wordt daarmee een nieuw symbool van de eeuwige vervolging. De Jood is altijd de buitenstaander, de vreemdeling die gevaarlijk is. Dat is alleen op te heffen als ook die vervreemding tussen het alledaagse leven en het joodse lijden opgeheven is. De naam Ahasverus komt dan ook meer dan eens bij Van Messel voor. Poëzieschrijven is voor hem een bittere noodzaak. Vandaar die niet aflatende stroom. De twaalf bundels die verschenen zijn, zijn geselekteerd uit een veel grotere voorraad! Van Messel is daardoor ook in staat zijn werk tematisch enigszins te ordenen. In Syndroom staat de traumatische ervaring door het lijden in het middelpunt. Het geluid hing te trouwen is een minder gespannen bundel. Als het tema van het lijden aan de orde komt, kan het als in ‘judaeus ludens’ met een op zichzelf gerichte ironie:

bij jezelf
onderduiken
en dan
oorlogie spelen

Er staan nogal wat gedichten in over vooroorlogse herinneringen,

[p. 105]

waarvan ik de mooie ‘ballade van de balboos’ in het bijzonder noem. Die ‘balboos’ (gezinshoofd) is een brave en vrome timmerman die een zware ijzeren dakgoot aansleept voor de bouw van de sjoel in Terborg. En voor die synagoge in aanbouw valt hij dood neer. Voor andere tema's (de blanke en de neger b.v.) is ook meer ruimte, al moet ik er meteen bij zeggen dat zulke onderwerpen ook in vroegere bundels een erg funktionele plaats kregen. Van Messel is ook duidelijk geëngageerd bij het zoeken naar een rechtvaardige wereld, niet alleen wat de Joden betreft.

Eén belangrijk tema in zijn werk heb ik nog onvermeld gelaten: de erotiek. Hij publiceerde in 1968 en 1969 twee bundeltjes met ‘priapeeën’ en in het verlengde daarvan ligt zijn bewerking van het Hooglied in de bundel Salomo.

De vertaling als zodanig kan ik niet beoordelen, maar Meijer heeft van zijn 14e tot zijn 26e jaar een zeer grondige Hebreeuwse opleiding gekregen. Zijn bewerking is er duidelijk op gericht het prachtige liefdeslied zo dicht mogelijk bij onze spreektaal te brengen. Dat is een boeiend, maar niet geheel geslaagd eksperiment geworden. Meer dan eens is het Van Messel gelukt in simpele woorden en een luchtige toon de verrukking van deze poëzie vast te houden. Een erg mooi voorbeeld vind ik:

Draai je om
Sjoelamiet.
Draai je om
en om.
Jij Sjoelamiet.
Zien jullie haar niet?
Zij danst voor twee,
voor twee dansende reien.

Vergelijk dat maar eens met b.v. de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap. Maar als even verderop staat Een tarwehoop / je buikenstrand, dan is het ‘officiële’ uw schoot is een tarwehoop weer heel wat mooier. In 1957 verscheen een bewerking van het Hooglied door K.H. Kroon en Jan Wit (Sterk als de dood). Het is interessant om van twee korte fragmenten te vergelijken hoe de vertaling van het Bijbelgenootschap en de bewerkingen van Kroon-Wit en Van Messel zich verhouden. Eerst de vermaning van de bruid tegen het koor van meisjes:

Ik bezweer u, dochters van Jeruzalem,
bij de gazellen of bij de hinden des velds:
wekt de liefde niet op en prikkelt haar niet,
vóórdat het haar behaagt.

Bij Kroon en Wit werd dit:

Ik bezweer U, Jeruzalems dochters,
bij de gazellen en dartele hinden:
Prikkelt de liefde niet,
wekt haar niet op voor het tijd is.
Zij moet uit zichzelf ontwaken.

Saul van Messel:

Meisjes van Jeruzalem
ik bezweer jullie
bij de gazellen
bij de hinden
prik niet - jullie meisjes
noch prikkel de zinnen
voordat de liefde
vanzelf gaat beginnen.

Van Messel heeft het hier voor mij glansrijk gewonnen. De Bijbel-tekst is - uiteraard - gedragen van toon, maar mist daardoor de sfeer. Kroon en Wit vonden een veel betere toon, maar konden in de slotregels vooral een toets van gedragenheid niet vermijden. Maar Saul van Messel geeft die woorden de lichte toon van een chanson en plotseling is heel het ernstige vermaan verdwenen. Het is erotisch geworden en het past daarom volkomen in de verrukking die de bruid voelt. Je hoort het haar lachend uitroepen. Nog een vergelijking van een passage aan het slot:

Wij hebben een jonge zuster,
die nog geen borsten heeft.
Wat zullen wij met onze zuster doen
ten dage, dat iemand naar haar dingt?

De Bijbelvertaling is hier aanvankelijk wel licht van toon, maar in de slotregel stoort de onnatuurlijkheid van de taal. Kroon en Wit doen het veel mooier:

Wij hebben een klein zusje
dat nog geen borsten heeft.
Wat zullen wij met ons zusje doen
als de mannen om haar gaan vrijen?

En in deze strofe stelt de bewerking van Van Messel teleur:

Wij hebben een jong zusje,
borsten heeft zij nog niet.
Wat doen wij met dit zusje
ten dage dat men voor haar biedt?

Drie regels zijn goed; de vierde slaat het dood, vooral door ‘ten dage’. Het zijn natuurlijk geïsoleerde voorbeelden, maar ze illustreren de winst en het risiko van Van Messels Hooglied. De woordkeus is niet altijd zorgvuldig afgewogen, met name waar de lichte toon zich moet voegen bij de rijke beeldspraak van de tekst. Toch is Salomo als geheel een boeiende bewerking, met enkele erg mooie stukken er in.

De nieuwste bundel van Saul van van Messel heet Het eeuwige leven. Ook bij de samenstelling hiervan streefde de dichter naar een tematische eenheid, die in

[p. 106]

dit geval wordt aangeduid door de ondertitel: ‘Een bundel doodspoëzie’. Ik wees al op een verwantschap met Achterberg, die soms spreekt uit Van Messels gedichten. Het ligt voor de hand dat dit in deze bundel heel duidelijk naar voren komt. Toch verliest het werk van Van Messel niet zijn eigen karakter.

De gedichten in deze bundel geven vorm aan het beleven van de dood, aan een doodsbewustzijn. De dood is overal in de werkelijkeid en in de herinnering aanwezig. Het verleden, dat aan de dood is toegevoegd, breekt overal door het heden heen. Dat verleden is ook in deze bundel vaak het lijden van de Joden en de onmogelijkheid om dat tot ‘verleden tijd’ te verklaren, is stellig de voornaamste impuls voor deze benadering van de dood. Maar het reaktiveren van wat voorbij is, spreidt zich uit over alles wat de dichter ervaart en met name over menselijke relaties: liefde, vriendschap. De vergankelijkheid ‘besmet’ ook het dichterschap:

eens raakt dit lied
te zijner tijd
zijn woorden en
zijn herkomst kwijt.

‘Onder mijn liederen / bloeit geheim’ zegt Van Messel ergens. Dat is het verleden, de dood die nog mee-leeft, die zelfs de essentie van het bestaan bevat. Een van Van Messels ‘Spreuken’ luidt: ‘op de dood / rust de bewijslast / van het leven’.

Het eeuwige leven is opnieuw een erg goede bundel, waarin alle kwaliteiten van dit dichterschap zich bevestigen.

Saul van Messel is een van de dichters van zestig van wie het werk over vele jaren nog gelezen zal worden. Hij is een virtuoos met de taal en hij is zeker ook een van de auteurs die het joodse lijden op een onvergetelijke manier een plaats in de literatuur hebben gegeven.

Jan Van der Vegt

Saul van Messel: Syndroom, Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage, 1971; Salomo, Keur uit zijn liederen, J.H. Kok N.V., Kampen, 1971; Het geluid hing te trouwen, De Windroos, Holland, Haarlem, 1972; Het eeuwige leven, Nijgh & Van Ditmar, 's-Gravenhage, 1972.