Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 54]

de beneluxlanden binnen het europa van morgen

henry m.v. buntinx

Geboren in 1930 te Hasselt. Studeerde politieke en diplomatieke wetenschappen. Graduate van het Center for Strategic Studies van de Georgetown University Washington. Was lange tijd politiek korrespondent in Groot-Brittannië, Engelssprekend Afrika en Bonn. Tans korrespondent voor verschillende Duitse, Engelse en Franse bladen op het gebied van de buitenlandse- en de defensiepolitiek.

Adres:
Martelarenlaan 1, 3500 Hasselt.

In zijn Vrijmoedige Herinneringen (Leiden, 1972) geeft de Nederlandse eks-bewindsman Jozef Luns zonder aarzelen toe: ‘De gedachte aan verdere integratie binnen de Benelux is intussen op de achtergrond geraakt. Ik constateer dat de EEG meer aandacht krijgt dan de Benelux en dat is ook wel begrijpelijk...’ Die stand van zaken is het logische gevolg van de nieuwe impulsen die het Europese streven sinds de Haagse Top van 1969 en de Parijse top van 1972 heeft gekregen.

Op Beneluxgebied is er een zekere stagnatie te konstateren. De vertikale verdieping gaat geleidelijk haar gang maar van horizontale proliferatie over andere terreinen van het verkeer tussen de staten is momenteel geen sprake. Er bestaat nog altijd zo iets als het politiek vooroverleg tussen de bewindslieden van Buitenlandse Zaken en de ambtelijke kommissie voor de koördinatie van het ekstern beleid komt nog op geregelde tijdstippen samen. In de praktijk is het allemaal een nogal los verband. Van een Beneluxstandpunt op het gebied van het buitenlands beleid in het algemeen is geen sprake. Aan deze feitelijke stand van zaken kunnen euforische en retorische verklaringen van bewindslieden geen zier veranderen.

De regeerverklaringen van de Beneluxregeringen zijn in dit opzicht indikatief. Het blijft grosso modo bij stichtelijke wensen. Beide spreken alsmaar van ‘een steeds verder gaande samenwerking’ tussen de Beneluxlanden. Maar wij weten langzamerhand heel goed dat de term ‘samenwerking’ een soort wol is waarvan allerlei soorten draad kan worden gesponnen.

Op enkele uitzonderingen na volgen de politieke partijen in de Beneluxlanden dezelfde trend. Hoogstens wil men de sa-

[p. 55]

menwerking binnen de Ekonomische Unie uitbreiden tot terreinen als kultuur, leefmilieu, onderwijs, volksgezondheid en andere technische luiken. Over integratie van het algemene buitenlands beleid wordt niet gesproken.

Ofschoon dat alles de vurige Beneluxfans erg grieft, mag niet worden nagelaten de oorzaken van dit fenomeen op te sporen. En bij nader toezien blijkt zelfs dat er enig begrip kan worden opgebracht voor de aan gang zijnde aksentverschuiving.

Benelux wordt geleidelijk een kwestie van Westeuropese binnenlandse aard, of - zo U wilt - van regionale stoffering binnen het Westeuropese huis. Benelux verandert geleidelijk van buitenlands probleem naar binnenlandse aangelegenheid. Daardoor is het te verklaren dat op Beneluxgebied de aandacht beperkt blijft tot technische aangelegenheden (waartoe ook de kultuur in onze optiek mag worden gerekend). Zonder daardoor oneerbiedig te worden zou men kunnen stellen dat Benelux op weg is een intendance-aangelegenheid te worden.

Het is dus niet juist te beweren, dat de Benelux-integratie eenvoudigweg in de koelkast werd geplaatst. Om de gaullistische terminologie er bij te halen, zou men kunnen zeggen, dat de verdieping blijft verder gaan, terwijl er een punt werd gezet achter de uitbreiding. Uitbreiding betekent hier niet het toelaten van andere leden maar wel het inschakelen van andere tot nog toe onbestreken terreinen van het verkeer tussen de staten.

Op het gebied van de integratie van het buitenlands beleid is de interesse van regeringen en politieke partijen duidelijk verlegd van het Beneluxvlak naar dat van West-Europa. Dat heeft te maken met het feit dat ons kontinent momenteel in een omvattend transformatieproces is terechtgekomen waarbij de bewindslieden zich - omwille van de vrede en veiligheid - willen inzetten voor de Oost-West-verhouding. Daarom acht men het onvermijdelijk dat Benelux zich gaat aligneren op de Westeuropese politiek.

De voornaamste krachtlijnen van dat transformatieproces zijn:

- De toetreding van de kleinere kandidaten lerland en Denemarken tot de EEG. Zij gaan het aantal EEG-partners verdubbelen. Een al te gesloten Beneluxblok zou samenwerking met deze twee kandidaten bemoeilijken wanneer het er op aankomt één lijn te trekken om de drie EEG-reuzen Bonn, Parijs en Londen te pareren.

- Het verslappen van de interesse voor de Atlantische konceptie bij de publieke opinie heeft de Westeuropese bewindslieden doen inzien dat zij met nog meer élan dan voorheen de Westeuropese kaart moeten uitspelen.

- De herhaaldelijke Sovjetrussische oproepen voor het houden van een konferentie over Europese Kollektieve Veiligheid en Samenwerking vereisen dat West-Europa spoed maakt met het proces van politieke eenmaking. Dat is een plausibele machtspolitieke overweging waarvoor de Benelux uiteraard geen alternatief kan bieden. Benelux - of algemeen gezegd: de volkseigen regio's - is slechts leefbaar binnen de kontekst van een stabiel en onbedreigd West-Europa.

Omdat dus de Benelux-integratie op het terrein van het algemeen buitenlands beleid deel uitmaakt van het grotere geheel van de Westeuropese integratie, is het belangrijk te weten binnen welk soort West-

[p. 56]

europees verband de Beneluxlanden hun bestaan zullen leiden. Zo komen wij meteen bij het probleem van de mogelijkheden en modaliteiten van het verenigd West-Europa. Met andere woorden: welk soort West-Europa kunnen wij - rekening houdend met de feitelijke situaties, waarvan goedschiks kwaadschiks moet worden uitgegaan - geredelijk op de rails getild krijgen? Nog anders uitgedrukt: welke zijn de grenzen die aan ons ideaalbeeld van West-Europa worden gesteld?

Het is vooral zó dat ieder zich zijn eigen West-Europa droomt. Dat blijkt al duidelijk uit de veelheid van trefwoorden die de goegemeente voor de voeten worden geworpen: federatie, konfederatie, unie, bondsstaat, Verenigde Staten van Europa enz. Ook zij die terecht stellen dat het Europa moet worden opgebouwd op de konstituerende elementen van de volksgroepen, zien nog niet helemaal duidelijk hoe dat alles moet worden geïnstitutionaliseerd. Dat pleit dan voor de stelling dat geprefabriceerde vormelijkheden voor een verenigd Europa weinig praktisch nut hebben. Zij die zich bij voorkeur pragmatici noemen, stellen dat men Europa eksistentieel en organisch moet laten groeien en niet moet trachten het op te fokken in batterijstallen.

Voor die laatste stelling valt zeker veel te zeggen. Vooral dan wanneer men het er over eens is, dat wij naar een Europa der Volksgemeenschappen moeten toegroeien.

Die stelling zou echter ten onrechte doen geloven dat het taboe is het eenwordend Europa van buitenaf korrigerende impulsen te geven. Hoezeer het ook gewenst is, dat wij uiteindelijk tot een organisch gegroeid Europa komen, toch mag dit ons niet doen geloven dat West-Europa aan zichzelf genoeg heeft. M.a.w. West-Europa kan en mag geen introverte en geen narcistische ‘unit’ worden. Daarom is het een eis dat bij de uitbouw van het Europa der Volksgemeenschappen ook wordt uitgekeken naar de internationale kontekst waarbinnen dat Europa zijn leven gaat leiden.

De betreffende kontekst heeft te maken met andere ‘statelijke’ en regionale entiteiten waarvan de voornaamste zijn: de USA, de Sovjet-Unie en de Oosteuropese landen. Uitgaande van die kontekst kan men een aantal modellen voor West-Europa ontwerpen om ze nadien onderling onder mekaar op hun realiseringskansen te vergelijken. Die modellen mogen niet worden opgevat als teoretische frames maar wel als referentiekaders waarbinnen het West-Europa der Volksgemeenschappen moet opgroeien. Het zijn mogelijke institutievormen waaruit de meest geëigende vorm kan worden afgezonderd door middel van de metode van de eliminering.

Dat laatste hebben enkele politici heel goed begrepen; zelfs zij die doorgaan voor fervente Westeuropese regionalisten. Pompidou's plan voor een konfederaal Europa en Walter Scheels voorstel tijdens de Westeuropese Top in de herfst van 1972 een politiek sekretariaat voor het buitenlands beleid op te richten, gaan in de richting van bepaalde mogelijke modellen uit.

Eksterne kontekst.

Op de eerste plaats is er de invloed van een verenigd West-Europa op de atlantische verhoudingen, iets wat uit overwegingen van globale eksterne veiligheid zijn betekenis heeft. Heropleving van Ken-

[p. 57]

nedy's idee van het partnership uit het begin van de jaren zestig is niet onmogelijk. Dat vereist een vooral politiek sterk West-Europa, iets wat nog niet in zicht is. Een volledig geatlantiseerd West-Europa dat bij de USA onder ligt, is gevaarlijk onstabiel, vooral sinds het Westeuropees gevoelen van eigenwaarde met de dag stijgt. Een Europa der Staten, een los konglomeraal Europa en een onafhankelijk federaal Europa kunnen op de USA maar weinig aantrekkingskracht uitoefenen. Het gevolg zou zijn dat de USA hun banden met West-Europa gaan herzien (wat er al in zit) of zich helemaal afkeren. Beide eventualiteiten zijn kennelijk in ons nadeel.

Vervolgens is er de invloed op de Oost-West betrekkingen. Zowel een los gestruktureerd als een totaal onafhankelijk West-Europa spelen in de kaart van de Oosteuropese landen en zouden hun maneuverruimte binnen de kommunistische konfraternie vergroten. Naarmate West-Europa strakker gestruktureerd wordt of in het atlantisch geheel ondergaat, komen de Oosteuropese landen hechter onder de Sovjetinvloed. De Oosteuropese landen geloven het meeste voordeel te hebben van een West-Europa der Staten. Die vorm zou inderdaad een rechtstreekse uitdaging zijn aan de Sovjethegemonie in Oost-Europa en gunstige gelegenheden scheppen om met het Westen ekonomisch samen te werken. Het spreekt vanzelf dat de Sovjet-Unie haar eigen specifieke preferenties heeft. Liefst wil zij een totale scheiding tussen West-Europa en de USA. Maar ook een totaal onafhankelijk West-Europa wil zij voorkomen. Het gevaar bestaat immers dat een dergelijke konstruktie naar betere betrekkingen met China gaat zoeken, al was het maar om de Sovjetdruk ietwat te verlichten. De Sovjetvoorkeur gaat kennelijk uit naar een rommelig en zwak West-Europa, hoewel dit ook weer niet al te onstabiel mag worden. In het laatste geval zou het Kremlin verplicht zijn toenadering tot de USA te zoeken om inter-Europese konflikten te voorkomen.

Welke keuze heeft West-Europa zelf? Wat de betrekkingen naar buitenuit aangaat, bestaat er een ideaalbeeld. Een struktuur namelijk, waarvan alle regio's hun voordeel hebben en die de Westeuropese samenhang, veiligheid en welvaart ten goede komt, zonder dat daardoor de USA en de Sovjet-Unie voor het hoofd worden gestoten en zonder de voorwaarden voor een pan-Europese détente in gevaar te brengen. Geen van de totnogtoe in West-Europa naar voren gebrachte institutievormen biedt een bevredigende oplossing voor Europa als geheel. Een zelfstandig Europa mist de politieke solidariteit die de basis vormt voor stabiliteit en biedt geen uitzicht op een pan-Europese verzoening. Een atlantisch Europa staat voorlopig garant voor het materiële welzijn en de veiligheid van West-Europa, maar deze vorm bestendigt de verdeling van Europa in twee blokken en doet het ressentiment ten overstaan van de USA aangroeien. Een Europa der Staten vervreemdt zich van de USA en zou Europa's veiligheid op lange termijn in gevaar brengen. Een Europa als volwaardige partner van de USA en opgebouwd op federale strukturen zou West-Europa de beste kansen bieden om in optimale omstandigheden een wereldrol te spelen terwijl haar eksterne veiligheid en industrieel potentieel safe blijven. Deze vorm van institutie moet echter met een zware prijs worden betaald: Duitsland zal moeten af-

[p. 58]

zien van hereniging en de Europese opdeling blijft voorlopig bestaan. De prijs zou nog hoger zijn wanneer een politiek eengemaakt West-Europa zich totaal onafhankelijk gaat opstellen: zowel de Sovjet-Unie als de USA zouden er alles op zetten de macht van West-Europa in te binden.

Limieten.

Bij het zich vastleggen op een organisatievorm voor West-Europa moet rekening worden gehouden met eventuele veranderingen in het pan-Europese machtsevenwicht in de jaren zeventig. Indien bv. de Sovjettroepen uit Oost-Europa zouden verdwijnen, het Warschaupakt wordt opgedoekt of de Westeuropeanen afzien van verdere militaire dekking door de USA, dan zou dat de gamma keuzemogelijkheden voor de Westeuropeanen aanzienlijk vergroten. Niets wijst er alsnog op dat zoiets erin zit.

Europa is een gevaarlijke plaats. Het kleinste wereldkontinent groepeert hooguit een 30-tal landen, elk met eigen procedures voor beleidsbeslissingen. Op dat kontinent staan twee kolossale militaire machten lijnrecht tegenover mekaar. Het Europese machtsevenwicht is niet autonoom maar asymmetrisch, met aan de ene kant de Sovjet-Unie en aan de andere zijde de USA. De Europese staten zijn delen van dat machtsevenwicht maar zij hebben het niet opgericht en evenmin zijn zij er de centrale kern van. De stabiliteit in Europa berust altijd nog op het Sovjet-Amerikaanse machtsevenwicht. De Europese landen zijn ondergeschikt aan de krachten die het machtsevenwicht in stand houden.

Het heeft er nu de schijn van dat kleine veranderingen in het pan-Europese totaalbeeld op til zijn. Sommige landen, die niet in de strategische frontlijn zijn gelegen, zouden kunnen opteren voor eigengereid optreden buiten het systeem van het machtsevenwicht, maar hun aantal is beperkt. De Sovjetoproep voor het houden van een konferentie over de Europese Veiligheid en Samenwerking en het Natoappel voor evenwichtige troepen- en wapenreduktie in geheel Europa zijn elementen die in de richting van détente wijzen. Nochtans is dat alles niet voldoende om het Europese aspekt van het centrale machtsevenwicht tijdens de jaren zeventig grondig te veranderen. Men kan dat betreuren of niet, het heeft allemaal weinig zin. Aan de feitelijke toestanden valt niet te sleutelen met vrome en stichtelijke aspiraties.

Indien het juist is dat tijdens de jaren zeventig geen grondige wijziging zal plaats grijpen binnen de Europese machtsstruktuur, dan stelt zich de vraag welke konklusies het eenwordend West-Europa daaruit moet halen.

- West-Europa kan zich momenteel niet veroorloven autonoom een volwaardige kernmacht te verwerven. De spanningen met Oost-Europa zouden zonder twijfel toenemen en de USA zou er de voorkeur aan geven over het hoofd van West-Europa heen met de Sovjet-Unie tot een akkoord te komen ten einde West-Europa in toom te houden.

- Indien wij onze eigen veiligheid en onze independente ekonomische macht veilig willen stellen, dan is het noodzakelijk dat wij als Westeuropeanen isolationisme en eksaltant nationalisme vermijden. Wij zullen een prijs moeten betalen: voortgezette en geïnstitutionaliseerde Europese sa-

[p. 59]

menwerking en het aanvaarden van een pool voor nationale bijdragen op defensiegebied.

- Détente met de Sovjet-Unie en gezonder verhoudingen tot de Oosteuropese landen is pas mogelijk wanneer wij terzelfdertijd tot militaire samenwerking met de USA bereid blijven. Elk toekomstig systeem van Europese Kollektieve Veiligheid (hetgeen de Sovjets momenteel prekoniseren) moet blijven berusten op de beide bestaande defensie-allianties.

- Indien wij opteren voor een federale vorm voor West-Europa, moeten wij rekenen op een tijdelijke verstrakking van de pan-Europese opdeling in blokken. De Sovjet-Unie blijft zich alsnog met hand en tand verzetten tegen elke vorm van politieke éénmaking van West-Europa en schroomt zelfs niet te zeggen dat zij daarin de hand van Peking ziet. Op deze implikatie van het Westeuropese éénmakingsproces moet uitdrukkelijk de aandacht worden gevestigd, omdat onze politici dit steeds tegenover de publieke opinie nalaten te doen, onopzettelijk of opzettelijk.

- Indien wij wensen dat de USA zich voor Europa blijven interesseren en er hun steun aan verlenen, moeten wij bereid zijn tot wederdienst. Dat kan gebeuren in de vorm van materiële burden-sharing of van politieke steun elders. In dit verband moeten twee belangrijke opmerkingen worden gemaakt, die voor elke Westeuropese institutievorm van betekenis zijn.

Op de eerste plaats is elke samenwerkingsvorm die de Oosteuropese landen in de kou laat staan, voor de Westeuropeanen onaanvaardbaar. Het is niet langer duldbaar dat een politiek van toenadering tussen al de Europese landen uitsluitend uitgaat van zuiver Westeuropese of atlantische overwegingen. Dit punt moet in acht worden genomen bij de opbouw van West-Europa. De Tsjechoslovaakse tragedie van augustus 1968 illustreert deze eis heel goed.

Ten tweede lijkt het alsof het na-oorlogse koncept van een konstitutionele federale staat voor het toekomstige West-Europa mettertijd aan aantrekkingskracht heeft verloren. Momenteel gaat men het eerder zoeken in de bevrijding van ideologische en nationalistische attitudes: efficiency, het opdoeken van de nationale grenzen en het voorkomen van oorlog in Europa zijn de basisideeën geworden.

Tijdperk van de maneuverruimte.

Vandaag hebben wij nog altijd te maken met een Europa van het onvolmaakte partnership en van het onvolledige antagonisme, van mekaar overlappende groeperingen en van mekaar doorkruisende aligneringen. Om met het Europa van de jaren zeventig te onderhandelen zullen de USA zich moeten toeleggen op een nieuwe soort diplomatie om de divergerende belangen te kunnen identificeren en verzoenen. Een introvert federaal West-Europa is in de nabije toekomst weinig waarschijnlijk; een dergelijke konstruktie zou immers al te veel met zichzelf bezig zijn en weinig oog hebben voor wat er in Oost-Europa gebeurt.

Aan Grand Design heeft West-Europa bitter weinig. De tijd van de Grote Opties is definitief voorbij. Van de architekturale periode in Europa stappen wij over naar het tijdperk van de maneuvers. De voorbije architekturale periode was het antwoord op twee post-oorlogse fenomenen:

[p. 60]

het kommunistische gevaar voor West-Europa en het Marshall Plan. Om de uitdaging van beide te pareren, werden zeer strak georganiseerde vormen van samenwerking uitgekiend. De Nato en de Organisatie voor Europese Ekonomische Samenwerking waren daarvan het resultaat. In beide gevallen handelde het om intergoevernementele instrumenten, maar wel van duurzamer vorm dan alles wat wij vóór de Tweede Wereldoorlog hadden gekend.

Het derde luik van deze architekturale periode - en wellicht het meest ambitieuze - was de oprichting van ‘supranationale’ instituties zoals de EGKS, EURATOM en de EEG. Het vormde een heel nieuw eksperiment, totaal verschillend van de intergoevernementele systemen van funktionele koöperatie (zoals de GATT en het IMF) en van het ideaal van een konstitutionele federale staat, waarin een delegatie van bepaalde machten aan de centrale regering plaats grijpt terwijl andere onder de verantwoordelijkheid van de individuele staten blijven.

Het heeft er een hele tijd naar uitgezien dat deze ‘kommunautaire aanpak’ op ekonomisch gebied maar moeizaam zou worden uitgebreid tot het vlak van de kommunautaire buitenlandse politiek. Er bestaat weliswaar het zgn. Davignon-rapport over het buitenlands beleid van de EEG-landen; viermaal per jaar komen de bewindslieden van Buitenlandse Zaken samen om te pogen hun beleid op mekaar af te stemmen en in de tussentijd is er zoiets als een georganiseerd overleg tussen de direkteuren-generaal van de betreffende departementen van Buitenlandse Zaken. Men zegt dat dit loszittend konklaaf van EEG-ministers een zekere mate van overeenstemming zou hebben bereikt over het Westeuropese beleid ten aanzien van het Nabije Oosten, het Middellandse Zee-bekken en de houding, die moet worden aangenomen tegenover de Sovjetoproep inzake het houden van een Europese Veiligheidskonferentie. Dat het allemaal niet zo gunstig verloopt als sommige bewindslieden ons willen doen geloven, blijkt uit de pessimistische geluiden van een Walter Scheel, die zich nu heeft voorgenomen een voorstel in te dienen om dit zgn. ‘politieke overleg’ tussen de EEG-partners een primitieve vorm van institutie te geven.

De Eurokraten hebben de ‘kommunautaire gedachte’ geen dienst bewezen door te stellen dat het ekonomische West-Europa automatisch tot een politiek gefedereerd West-Europa moet leiden. Het steeds maar hameren op de deugden van de ‘kommunautaire metode’ als de enigste panacée en op de federale vorm van Europa's eindbestemming bleek een weinig produktieve aanpak te zijn. Het verhinderde de leiders van Bonn en Parijs duurzame beloften te doen inzake de vorm van de Westeuropese éénmaking.

Het is jammer dat de Eurokraten de toekomst van West-Europa wilden zien in termen van een nieuw machtsblok, een gefederaliseerde superstaat onder het gezag van de Gemeenschappelijke Instellingen te Brussel. Een dergelijke hypertechnokratische aanpak is niet geschikt om tegemoet te komen aan de problemen die Europa in de komende jaren te wachten staan. Federalisme is een vorm van nationale - niet van internationale - regering; de relevantie van deze institutievorm voor Europa is niet onmiddellijk duidelijk. Bestaande federaties zijn alle nationale federaties die tot stand kwamen onder omstandigheden die ten zeerste verschil-

[p. 61]

len van die waaronder de bestaande Westeuropese staten moeten worden verenigd tot een eenheid. Geen enkele van de huidige EEG-partners noch Groot-Brittannië hebben ooit duidelijk gemaakt hoe zij zich het resultaat voorstellen van intiemere politieke en ekonomische integratie.

Ondanks geloofsbelijdenissen in de Ekonomische en Monetaire Unie duiden de ekonomische trends, waarop de hoop op de Politieke Unie berustte, niet in de richting van een hecht framework voor de Europese eenheid, maar in die van een arrangement van mekaar overlappende belangen.

Wij staan nu op de drempel van het tijdperk der maneuvers waar verscheidenheid en interdependentie het oude systeem van imperiale overheersing gaan vervangen. Voor West-Europa zitten daaraan diepgaande konsekwenties vast. Ondanks de herwaardering van de natiestaat wordt men zich bewust van het feit dat de belangen van de westerse staten overal ter wereld liggen en dat de regeringen van de hoog-ontwikkelde landen moeten uitzien naar een nieuwe vorm van wederzijdse verhoudingen. Afgezien van de politieke relaties, zullen nieuwe vormen van koördinatie ontstaan. Al was het maar om elke ekonomische regressie het hoofd te bieden en tegemoet te kunnen komen aan de uitdagingen van de ‘krisis der modernisering’.

Het nationale referentiekader is te groot geworden om te kunnen voldoen aan de rechtmatige verlangens van de kleinere regionale units en het is te klein om de uitdaging van de supranationale behoeften aan te kunnen. Voor Europa is dus een zekere koherente struktuur nodig, waarbij de ekonomische en politieke eenmaking niet in het gedrang komen en die anderzijds voldoende fleksiebel blijft opdat Europa zich zou kunnen blijven aanpassen aan de mogelijke verschuivingen binnen het machtsevenwicht en de ups en downs van het ekonomische en financiële wereldgebeuren.

Funktionele aanpak.

Europa zou een mozaïek van verscheidene soorten aanpak kunnen worden. Een dergelijk Europa kan worden gekoncipieerd als een hechtere vorm van funktionele samenwerking. De ‘kommunautaire metode’ kan er voor model staan maar dit Europa mag niet de ambitie koesteren een totale politieke onafhankelijkheid te demonstreren op het vlak van de buitenlandse- en defensiepolitiek, en evenmin mag het trachten zich op te werken tot een federale superstaat.

Bij de reeds bestaande Europese Gemeenschappen moet er een beperkte Defensie- en Technologische Gemeenschap komen, beide met supra-nationale kenmerken maar afhankelijk van de graad van gemeenschappelijk belang die kan worden opgebracht. Vervolgens dient gedacht te worden aan een centraal Europees Monetair systeem dat op oordeelkundige wijze verbonden is met de fiskale en monetaire politiek van de USA en van andere geïndustrialiseerde landen. Gemeenschappelijke instellingen kunnen enkel worden ontwikkeld samen met gemeenschappelijke belangen; de eersten kunnen de laatsten niet kreëren. In sommige gevallen, zoals bij het kommunikatiewezen, het transport of de gemeenschappelijke energie-programma's, kan de ‘kommunautaire metode’ worden aange-

[p. 62]

past om associatie van Oosteuropese landen mogelijk te maken.

Omdat het doel niet gelegen is in een gesloten en rigiede vorm van federale konstitutie, moet het systeem open blijven. De deelnemende landen zouden hun eigen specifieke identiteit en hun vrijheid behouden om uitsluitend op het vlak van intendance-kwesties hun bilaterale relaties met de landen van Oost-Europa te kultiveren. Dat betekent, dat kwesties van algemeen buitenlands en defensiebeleid het prerogatief van de Gemeenschap blijven.

Het defensieaspekt van West-Europa zal voorlopig een moeilijk punt blijven. Er zijn oplossingen denkbaar waarbij de NATO in haar huidige vorm intakt blijft. Een independente kernmacht in West-Europa blijft voorlopig uitgesloten; zelfs een pool van de Franse en Britse slagwapens - en vooropgesteld dat beide in een homogeen amalgaam zouden worden samengebracht - vormt geen tegengewicht ten overstaan van de Sovjetrussiche kernmacht. De USA zijn industrieel en monetair eng genoeg met West-Europa verbonden opdat zij een funktionele éénheid zouden vormen. Dat is al een reden waarom de USA West-Europa niet kunnen loslaten; de Amerikaanse nukleaire paraplu blijft West-Europa voorlopig beveiligen. Anderzijds zou een funktionele samenwerking tussen de Westeuropese landen op gebied van de konventionele bewapening een supranationaal karakter moeten krijgen. Zodoende wordt de balans ten opzichte van de USA wat meer in evenwicht gebracht. Een dergelijke Westeuropese defensieeenheid kan bijdragen tot de funktionele diversifikatie van de macht en ons van dienst zijn bij de terugkeer tot een systeem waarin het gebruik en het bezit van kernwapens niet het konstante tema van de internationale politiek behoeven te zijn.

Het wachtwoord en het motief van dit gemengde Europese systeem, gedeeltelijk intergoevernementeel en gedeeltelijk supranationaal, zal dan zijn: efficiency, hoe een maksimum aan voordeel halen uit een wereld van steeds groter wordende diversiteit en technische kompleksiteit en dat alles tegen de laagste prijs. In een dergelijke pluraliteit van internationale organisaties kunnen én NATO én Europese Gemeenschappen elk het hunne bijdragen tot de veiligheid en welvaart van Europa. In tegensteling tot een atlantisch of federalistisch Europa die bij definitie gesloten en eksklusief zouden zijn, is een funktioneel systeem open en fleksiebel. Wij kunnen het noemen: een soort federalisme à la carte, waarbij elke stap vooruit tegemoet komt aan het onstaan van een specifieke konkrete noodzakelijkheid.

Dat alles heeft niet kunnen voorkomen, dat er voorstanders van het Funktionele Europa zijn geweest die de waarde daarvan schromelijk hebben overschat. De funktionele organisatie van een internationale gemeenschap stuit ergens op meteen alle nationale eigenheden zonder meer kunnen verdwijnen. Integendeel, de meer kunnen verdwijen. Integendeel, de funktionaliteit steunt voor een groot gedeelte op de harmonische samenwerking van de samenstellende volksgroepen. Vervolgens kan de funktionele struktuur op verscheidene punten worden bekritiseerd. Zij levert geen oplossing voor het netelige Duite probleem en evenmin voor ideologische toenadering tussen Oost en West. Anderzijds kan men op haar krediet schrijven dat zij zich het best aanpast aan de mogelijke veranderingen in de

[p. 63]

verhoudingen tussen de Sovjet-Unie en de Oosteuropese staten. En dat laatste heeft zijn betekenis voor elke vorm van latere pan-Europese toenadering.

De funktionele aanpak lijkt onrealistisch in het licht van het Sovjetgedrag ten tijde van de inval in Tsjechoslovakije in augustus 1968. Dat is enigszins juist maar er weegt tegenop dat de basis van de Westeuropese veiligheid er niet door wordt ondermijnd. Het funktionele systeem kan diplomatieke en politieke slagen inkasseren zonder het gevaar te lopen daardoor uiteen te vallen. Iets wat bv. niet waar is in het geval van een los en gefragmenteerd West-Europa.

Sommigen verwijten de funktionele aanpak dat daardoor het élan verslapt om tot een werkelijke Politieke Unie te komen. Men stelt dan dat de Gemeenschappen te Brussel gedegradeerd worden tot een bureaukratische business-manager voor de ekonomie van het kontinent en dat de EEG verwordt tot een soort sekuliere kerk met machtige bedienaars maar in wier godsdienst niemand gelooft. Indien zoiets juist is, zou de feitelijke gang van zaken ons wel eens kunnen verplichten het zonder meer te aksepteren. Het Gemeenschapssysteem te Brussel is geen eksklusieve zaak voor de Westeuropese samenwerking.

Het gemengde en funktionele West-Europa zou wel eens een minder schitterend Europa kunnen zijn dan velen het zich voorstellen. ‘Funktioneel West-Europa’ kan prozaïsch klinken in de oren van hen die het allemaal nogal geëksalteerd zagen. Maar het zou wel eens een meer realistische mogelijkheid kunnen zijn. Een dergelijk Europa is een forse intellektuele en politieke uitdaging. Het vereist een diepgaande verandering in onze opvattingen over wat internationale koöperatie behoort te zijn.

Het is dit beeld van een funktioneel West-Europa dat Groot-Brittannië mee zal brengen in de EEG. De koncepties van Pompidou en Brandt/Scheel gaan in dezelfde richting. De Beneluxlanden kunnen er alleen maar voordeel van hebben. Op voorwaarde dat zij hun idealistisch-legalistische opvatting over het West-Europa van morgen serieus gaan aanpassen.